Θοδωρής Α. Μαρκόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Φιλολογίας - Ειδίκευση Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ Η. ΧΑΡΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΙΤΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ, ΠΑΤΡΑ, 11 ΙΟΥΝΙΟΥ 2024
Με μεγάλη χαρά υποδεχόμαστε σήμερα τον Γιάννη Χάρη στην ακαδημαϊκή οικογένεια της ειδίκευσης Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Αλλά με τη σημερινή επιτιμοποίηση δεν καλωσορίζουμε απλά τον Γιάννη τον Χάρη στην ακαδημαϊκή μας οικογένεια. Στο πρόσωπό του τιμάμε τη μαχητική υπεράσπιση της γλωσσικής χρήσης απέναντι σε γνωστούς γλωσσικούς μύθους, κυρίαρχες γλωσσικές αντιλήψεις αλλά και γλωσσικές ιδεολογίες που κυριαρχούν στον δημόσιο λόγο για τη γλώσσα. Και αναδεικνύουμε με αυτό τον τρόπο τη σημασία που έχει -ή θα έπρεπε να έχει- για την επιστήμη της γλωσσολογίας η ανάδειξη των συμπερασμάτων της έρευνας και των συνακόλουθων γλωσσικών αντιλήψεων στον δημόσιο χώρο.
Ο Γιάννης Χάρης ασχολείται σε όλη του τη ζωή με τα κείμενα και, κατ’επέκταση, με τη γλώσσα. Επιμελητής εκδόσεων για πάνω από τρεις δεκαετίες (στις εκδόσεις «Ίκαρος» αλλά και στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μεταξύ άλλων), πολύ γνωστός μεταφραστής των βιβλίων του φίλου του Μίλαν Κούντερα στα ελληνικά για εξίσου μεγάλο χρονικό διάστημα, έχει βιώσει την καθημερινή πάλη για την κατάλληλη, την πιο ταιριαστή λέξη/φράση/δομή/παράγραφο που συνεπάγεται η ενασχόληση με τα κείμενα από οποιαδήποτε πλευρά. Και ίσως να ήταν αυτή η αιτία που τον ώθησε να καταγράψει τις σκέψεις του, τις απορίες του, τους προβληματισμούς και τις απόψεις του για τη γλώσσα στις -πολύ γνωστές πλέον- επιφυλλίδες του, πρώτα στην εφημερίδα Τα Νέα και ύστερα στην Εφημερίδα των Συντακτών.
Με τις επιφυλλίδες αυτές, και με έναν προσωπικό αγώνα για τον οποίο ελπίζω να μάθω από τον ίδιο τον τιμώμενο, ο Γιάννης Χάρης πέτυχε, αφενός να συνδυάσει την -εν πολλοίς φιλολογική- ιδιότητα του επιμελητή, αλλά και του μεταφραστή/συγγραφέα με αυτή του «γλωσσολόγου της χρήσης» (ας μου επιτραπεί εδώ αυτός ο νεολογισμός), και αφετέρου, να φέρει στο προσκήνιο σύγχρονες γλωσσολογικές αντιλήψεις, βάζοντάς τες να αντιπαρατεθούν με παλαιότερες -αλλά ταυτόχρονα κυρίαρχες- στάσεις απέναντι στη γλώσσα. Κεντρικός πυρήνας και σταθερή έγνοια του είναι οι γλωσσικές μυθολογίες, ειδικά σε ό,τι αφορά το λεγόμενο «γλωσσικό λάθος».
Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι το βιβλίο όπου συγκεντρώθηκαν όλες οι επιφυλλίδες που είχαν δημοσιευτεί αρχικά στην εφημερίδα τα Νέα (1999-2008) έχει τον τίτλο Η γλώσσα, τα λάθη και τα πάθη: Ο τίτλος συνοψίζει την αγάπη και το πάθος του ίδιου του Γιάννη Χάρη για τη γλώσσα, και πώς η ίδια η γλώσσα αποκαλύπτει τον δυναμικό της χαρακτήρα μέσα από τα «λάθη» των χρηστών της. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει και τα δημόσια πάθη που αναπτύσσονται γύρω από την -ελληνική- γλώσσα, τις ιδεολογικές τους αποχρώσεις -άλλοτε σαφείς, άλλοτε υπόρρητες-, καθώς και τις πρακτικές τους απολήξεις.
Στα κείμενα αυτά, ο Γ. Χάρης ξεκινάει σχεδόν πάντοτε από την παρατήρηση της γλωσσικής χρήσης, και ιδιαίτερα της ‘αποκλίνουσας’, ‘μη αναμενόμενης’ γλωσσικής χρήσης: Από τις γενικές «της Μαντούς Μαυρογένους ή της Σκάλα του Μιλάνο» και τους πληθυντικούς “barmen”, μέχρι προτάσεις όπως «με πλήττει το εύκολο έργο» και «δεν βεβίαζα το παιχνίδι», ο Γ. Χάρης προσπαθεί όχι τόσο να διορθώσει -αν και φυσικά διορθωτής ο ίδιος-, όσο κυρίως να καταλάβει πώς έχουν προκύψει αυτές οι χρήσεις, και τι ακριβώς σημαίνουν: Τι σημαίνουν τόσο για τις ομιλήτριες και τους ομιλητές που τις προφέρουν ή τις γράφουν, όσο και γενικότερα για τη νέα ελληνική, τι μας φανερώνουν για τις συστηματικότητές της, είτε υπαρκτές είτε υπό διαμόρφωση.
Σε αντίθεση με τον καταγγελτικό, και συχνά ‘ελιτίστικο’ λόγο από την πλευρά «ανθρώπων των γραμμάτων», που συνοδεύει συνήθως τέτοιου είδους παρατηρήσεις και κατακεραυνώνει τον ‘απλό’ χρήστη και την ‘απλή’ χρήστρια της ελληνικής ως αμαθείς, ο Γ. Χάρης αναζητά απαντήσεις στα διάφορα κενά και τις αντιφάσεις του γλωσσικού μας ‘συστήματος’, στις γλωσσικές ταυτότητες, καθώς και στην ιστορικότητα της γλώσσας. Διαπιστώνει, λ.χ., ότι πολλές «προβληματικές» χρήσεις πηγάζουν από μία «ανιστόρητη» -όπως την χαρακτηρίζει ο ίδιος- αντιμετώπιση της καθαρεύουσας, η οποία συνδέεται με υψηλό γόητρο και νοσταλγία. Και από την άλλη, τα «γλωσσικά λάθη» όπως «δεν βεβίαζα το παιχνίδι» αποτελούν απόπειρες των ομιλητών και ομιλητριών να συνδυάσουν στοιχεία, να οικειοποιηθούν γλωσσικά στοιχεία και έτσι να τα διατηρήσουν ενεργά. Με αυτό τον τρόπο, αναδεικνύει μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα και επικαλείται την αρχή της σύγχρονης μελέτης της γλωσσικής αλλαγής, σύμφωνα με την οποία τα «σημερινά λάθη είναι οι κανόνες του αύριο».
Με τον συνδυασμό της παρατήρησης, της προσωπικής-εμπειρικής σχέσης με το κείμενο και με τη συνδρομή των σύγχρονων γλωσσολογικών αντιλήψεων, ο Γ. Χάρης γράφει για μία πλειάδα θεμάτων, από τον τρόπο γραφής των δάνειων λέξεων (ελληνικό ή λατινικό αλφάβητο) και την απόδοση στην ελληνική του email, μέχρι τα προβλήματα με τη θέση του τόνου καθώς και με τα θηλυκά επαγγελματικά. Και η μεγάλη συνεισφορά των επιφυλλίδων του δεν είναι μόνο η επισήμανση συγκεκριμένων γλωσσικών χρήσεων, που ενδεχομένως να παρέμεναν άγνωστες χωρίς την καταγραφή τους από τον τιμώμενο, αλλά -κυρίως- η προσπάθεια να εδραιωθεί στον δημόσιο λόγο μία σύγχρονη αντίληψη για τη γλώσσα, η οποία συχνά -και ειδικά σε ό,τι αφορά το ζήτημα των λεγόμενων «γλωσσικών λαθών»- έρχεται σε απευθείας αντιπαράθεση με την «παραδοσιακή», ρυθμιστική αντίληψη για τη γλώσσα που κυριαρχεί τόσο στην εκπαίδευση όσο και στον δημόσιο λόγο. Επομένως, για την ενασχόληση με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «Δημόσια Γλωσσολογία», ο Γιάννης Η. Χάρης υπήρξε πρωτεργάτης στην κατεύθυνση της στήριξης της γλωσσολογικής γνώσης σε έναν χώρο όπου οι αντίρροπες γλωσσικές ιδεολογίες είχαν -και δυστυχώς εξακολουθούν να έχουν- την κυριαρχία.
Αλλά ο Γ. Χάρης δημιούργησε ρωγμές σε αυτή την κυριαρχία. Και ένας βασικός τρόπος για να μπορέσεις να καταφέρεις κάτι τέτοιο είναι, πέρα βέβαια από τη διαρκή, επίμονη παρουσία, και η ελκυστικότητα των κειμένων σου. Άλλοτε με την εφευρετικότητά τους, άλλοτε με την προκλητικότητά τους, και άλλοτε με γλωσσικά παιχνίδια, οι τίτλοι των κειμένων του Γιάννη Χάρη προσέλκυαν πάντοτε το ενδιαφέρον: «Ο τρόμος της επανάληψης», «Η απόλυτη εξουσία του κόμματος», «Φύτεψε κι εσύ μια γενική! Μπορείς», «Διαβατήριο για τη χώρα του κιτς», «Αρχαία, για να μη μιλάμε Νέα».
Το τελευταίο άρθρο, που μάλιστα ήρθε ως απάντηση σε άρθρο της εφημερίδας ‘Καθημερινή’ με τον τίτλο «Αρχαία, για να μιλάμε Νέα», αναδεικνύει και τη διεύρυνση της θεματολογίας του Γ. Χάρη με την πάροδο των ετών, και κυρίως στις επιφυλλίδες με τον γενικό τίτλο «Τα αδέσποτα» που δημοσίευσε στην εφημερίδα «Τα Νέα» μεταξύ 2003-2008. Για παράδειγμα, μία από τις βασικές θεματικές της αρθρογραφίας του είναι η ιστορικότητα της ελληνικής γλώσσας, ως θεωρητική προσέγγιση αλλά και ως γλωσσική πράξη για τον κάθε ομιλητή και την κάθε ομιλήτρια. Ο Γ. Χάρης δεν θα διστάσει να έρθει σε σύγκρουση με καθιερωμένους γλωσσικούς μύθους περί ανωτερότητας της αρχαίας ελληνικής και περί της ανάγκης διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής για να γίνουμε δήθεν «ποιοτικότεροι» ομιλητές / ομιλήτριες της νέας ελληνικής, όπως αυτοί εκφράστηκαν τόσο σε πολιτικό επίπεδο (με την ενίσχυση της διδασκαλίας της Αρχαίας στο Γυμνάσιο) όσο και σε θεωρητικό, και μάλιστα από γνωστούς γλωσσολόγους. Νομίζω ότι οι διατυπώσεις του ίδιου του Γ. Χάρη εκφράζουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την άποψή του για την ιστορικότητα της ελληνικής: «Κι όμως πιστεύουμε, ότι αρκεί να βάλουμε το χέρι μας στην τσέπη, και ανασύρουμε Όμηρο» ή «Δεν φοράμε το δαντελένιο νυχτικό της γιαγιάς μας για να βγούμε μ’αυτό στο δρόμο – εκτός κι αν είναι απόκριες». Με άλλα λόγια, ο Γ. Χάρης δεν βλέπει την ιστορία της Ελληνικής ως ένα πεδίο προς γλωσσική επίδειξη και εκμετάλλευση, στο πλαίσιο κάποιου είδους ενιαίας Ελληνικής. Αντίθετα, όπως λέει και ο ίδιος, η ιστορικότητα της Ελληνικής φαίνεται στην ιστορική της πορεία, δηλαδή στις μεταβολές που επιδεικνύει σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα, και με βάση αυτή την αντίληψη επιχειρηματολογεί λ.χ. ενάντια σε αρχαίες, αλλά εντέλει ανιστόρητες ορθογραφίες που προτάθηκαν (όπως «αγώρι»).
Ο Γιάννης Χάρης συνέχισε να αρθρογραφεί με την ίδια αποφασιστικότητα και το ίδιο πάθος για τα γλωσσικά ζητήματα (και όχι μόνο) στην «Εφημερίδα των Συντακτών» από το 2012 ως το 2022. Τα άρθρα αυτά, που μπορεί όποιος θέλει να τα βρει στο προσωπικό του blog, διευρύνουν ακόμα περισσότερο τη συνεισφορά του στο δημόσιο λόγο για τη γλώσσα, για την οποία έχω ήδη μιλήσει. Η συνεισφορά αυτή, όμως, παίρνει πλέον και μία επιπλέον διάσταση: Οι επιφυλλίδες του αποτελούν μία πολύτιμη πηγή για τη διαχρονική-ιστορική μελέτη της γλωσσικής επικαιρότητας, αλλά και της γλωσσικής πραγματικότητας. Νομίζω ένα παράδειγμα αρκεί για να δούμε ότι η γλώσσα συνεχώς πλάθεται από τους ομιλητές και τις ομιλήτριες, και αυτό καταγράφεται στα κείμενα του τιμώμενου: Όταν αναφέρεται στο μακρινό 1999 στα θηλυκά επαγγελματικά, ο Γ. Χάρης επισημαίνει ότι ο τύπος ‘βουλεύτρια’, που ίσως να μην είχε την αρνητική υποδήλωση του ‘βουλευτίνα΄, δεν χρησιμοποιείται καθόλου… Μάλλον έχουμε διανύσει κάποιο δρόμο από τότε.
Βέβαια, δεν θα μπορούσα να ολοκληρώσω την παρουσίαση στο έργο του Γ. Χάρη χωρίς να αναφερθώ στο βιβλίο που επιμελήθηκε ο ίδιος και εκδόθηκε το 2001 με τον τίτλο: «Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα». Πρόκειται στην πραγματικότητα για μία συλλογή από μικρά άρθρα, γραμμένα από γλωσσολόγους, που δημοσιεύτηκαν πρώτα σε ένα αφιέρωμα στην εφημερίδα «Τα Νέα», και αναλύουν πολύ γνωστούς γλωσσικούς μύθους, όπως την ανωτερότητα της αρχαίας ελληνικής σε σχέση με τη νέα, το απαραβίαστο της ιστορικής ορθογραφίας ή και το γλωσσικό «λάθος». Αποτελεί σίγουρα την πιο ευσύνοπτη και ταυτόχρονα ουσιαστική παρουσίαση βασικών γλωσσικών μύθων και ιδεολογιών, και συνιστά ίσως την καλύτερη αφετηρία για τη διδασκαλία των σχετικών ζητημάτων. Δεν θα ήταν ίσως υπερβολή να υποστηριχτεί ότι θα έπρεπε να διανέμεται σε όλους τους φοιτητές και όλες τις φοιτήτριες γλωσσολογίας (αλλά ίσως και φιλολογίας και άλλων συγγενών επιστημών).
Θα μου επιτρέψετε να κλείσω αυτή τη σύντομη παρουσίαση του Γ. Χάρη σε προσωπικό τόνο. Αγαπητέ Γιάννη, πριν αρκετά χρόνια είχες δημοσιεύσει μία επιφυλλίδα με τον τίτλο “Brothers in arms”, εμπνεόμενος από το πασίγνωστο άλμπουμ των Dire Straits. Εκεί είχες χαρακτηρίσει με αυτό τον τρόπο κάποιους νεαρούς γλωσσολόγους, που είχαν φτιάξει ένα blog με γλωσσικά θέματα. Μετά από τόσα χρόνια, δύο από τους τρεις αυτούς γλωσσολόγους είμαστε εδώ σήμερα, και θέλω να πιστεύω ότι παραμένουμε πάντοτε συναγωνιστές σε αυτό τον δύσκολο αγώνα. Και γι’αυτό, με ιδιαίτερη χαρά και συγκίνηση, θα ήθελα να σε καλωσορίσω στην ακαδημαϊκή οικογένεια της ειδίκευσης Γλωσσολογίας, του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.