Το 2004, η μέρα και η νύχτα [απολογισμός 2004, α΄]

Τα Νέα, 8 Ιανουαρίου 2005

Δεν μπόρεσε η σελίδα αυτή, για την ακρίβεια δεν προσπάθησε ή και δεν θέλησε καν να αντισταθεί στον εθιμικό απολογισμό της χρονιάς που έκλεισε. Πολύ περισσότερο που η χρονιά αυτή σφραγίστηκε με θάνατο, δεμένο με μικρές αλλά χαρακτηριστικές συμπτώσεις με τη σελίδα.

διαβάστε τη συνέχεια...

Έτσι είναι, να το παραδεχτώ: συχνά συνδέουμε με τη μικρή, προσωπική μας ιστορία μείζονα περιστατικά της Ιστορίας, σαν τους πιτσιρικάδες που πηδούν πίσω απ’ τον ώμο του ποδοσφαιριστή, την ώρα που μιλάει στην κάμερα, μετά το τέλος του αγώνα, να χωθούν κι αυτοί για λίγο στο πλάνο. Αμαρτία εξομολογημένη λοιπόν, και νά οι συμπτώσεις: η τελευταία επιφυλλίδα της χρονιάς, τελευταία και μιας σειράς τεσσάρων κειμένων για τα αρχαία, παρέπεμπε, μεταξύ άλλων, στον καθηγητή γλωσσολογίας Τάσο Χριστίδη· την ίδια μέρα, στον ένθετο Ταχυδρόμο, στο αφιέρωμα «Καλώς ήρθατε στο μέλλον: 16 ειδικοί μάς ξεναγούν στο αύριο», δημοσιευόταν συνεργασία του Τάσου Χριστίδη με τίτλο «Τα ελληνικά θα ομιλούνται από πιο πολλούς». Δεν προλάβαμε να κουτσομπολέψουμε ο ένας το κείμενο του άλλου, όπως το συνηθίζαμε. Το κινητό του ήταν παραδόξως κλειστό όλη μέρα, και επιμένοντας είχα το θλιβερό προνόμιο να μάθω από τους πρώτους πως είχε μπει στο νοσοκομείο με έμφραγμα. Δεν βγήκε από κει. Δυο μέρες μετά, επομένη των Χριστουγέννων, μας μαύρισε τη γιορτή. Πέθανε στα 58 του χρόνια.

Σύμπτωση γενικότερη τώρα, δύσκολο να πω ευτυχής ή δυστυχής: μέσα στον ίδιο μήνα, η συνεργασία του στον Ταχυδρόμο και μια εισήγησή του σε συμπόσιο της Εταιρείας Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη (3-5 Δεκ.), με τίτλο «Χρήσεις της γλώσσας: Οι όροι μιας συζήτησης», δημοσιευμένη στον Πολίτη (τεύχ. 127), οι δύο τελευταίες, όσο γνωρίζω, δημόσιες παρεμβάσεις του, συνιστούν από μιαν άποψη την επιστημονική του διαθήκη. Επαγωγικά στον Ταχυδρόμο, μέσα από το παράδειγμα της ελληνικής γλώσσας στη σημερινή «παγκοσμιοποιημένη» εποχή, δίνει σε μισή μόλις σελίδα τη θέση της επιστήμης για τη γλώσσα που εξελίσσεται, που αλλάζει, και δεν φθείρεται, για τη γλώσσα που δεν κινδυνεύει από το δανεισμό αλλά πλουτίζει. Θεωρητικότερα στην εισήγηση, αναπτύσσει το προσωπικό του πιστεύω –και στάση ζωής, όχι μόνο επιστημονικής:

«Η ποικιλία των γλωσσικών χρήσεων είναι, βέβαια, η ανάκλαση –στη γλώσσα– της κοινωνικής συνθετότητας. Η κοινωνική συνθετότητα ορίζει τη γλωσσική ποικιλία και ταυτόχρονα ορίζεται από αυτήν» αρχίζει η εισήγησή του. Και αφού τα γλωσσικά φαινόμενα ανακλούν κοινωνικά φαινόμενα και κοινωνικές σχέσεις, δεν μπορεί να μιλά κανείς για τη γλώσσα χωρίς να μιλά για την κοινωνία. Αυτή ήταν η πάγια θέση του απέναντι στην «ουδέτερη» και αφ’ υψηλού επιστημονική παρατήρηση.

Έτσι, ο Χριστίδης υπήρξε πάντοτε εντός της κοινωνίας, βαθιά πολιτικοποιημένος και ιδιαίτερα μαχητικός –κι ωστόσο σπάνιας καθαρότητας και εντιμότητας, και πάλι όχι μόνο επιστημονικής. Αδιάλειπτα παρών, από τον αγώνα για την αναμόρφωση του πανεπιστημίου ώς τα γλωσσικά, μας έδωσε με το έργο του την πιο πρωτότυπη και σφαιρική θέαση της γλώσσας έξω από κάθε διχαστικό πλαίσιο, της γλώσσας στην όντως οικουμενική της διάσταση, στη συναρπαστική της διαδρομή και την εξέλιξή της μέσα στους αιώνες και μέσα από τις πιο γόνιμες συναντήσεις της με άλλους πολιτισμούς και γλώσσες. Πρόλαβαν και αποτυπώθηκαν όλα αυτά στο συλλογικό, μνημειώδες έργο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, με επιστημονική επιμέλεια δική του.

Όμως, η διαθήκη του, επιμένω, η εισήγησή του που δημοσιεύεται στον Πολίτη, θέτει με θαυμαστή πληρότητα τους όρους της συζήτησης για το γλωσσικό, τους κοινωνικούς δηλαδή όρους, με την «ιστορική σχετικότητα, ως εργαλείο κατανόησης», τους όρους με τους οποίους και μόνο μπορεί να προσεγγίσει τα γλωσσικά φαινόμενα και τις στάσεις απέναντι στη γλώσσα ο ειδοποιημένος μελετητής.

Για το θάνατο του Τάσου Χριστίδη και το έργο του υπήρξε εδώ στην εφημερίδα, την επομένη της κηδείας, έγκαιρο και επαρκέστατο ρεπορτάζ του Μανώλη Πιμπλή (28/12), στον οποίο μίλησαν και δύο φίλες και συνάδελφοι του Χριστίδη από το Γλωσσολογικό της Αθήνας, η Δήμητρα Θεοφανοπούλου-Κοντού και η Μάρω Κακριδή. Και την επομένη δημοσιεύτηκε και ο σπαραχτικός αποχαιρετισμός του Δ. Ν. Μαρωνίτη, δασκάλου, συνεργάτη και στενού φίλου του Χριστίδη. Δεν είχα να προσθέσω τίποτα ιδιαίτερο τώρα· το έργο του θα αποτιμηθεί αρμοδίως· για το έργο του, όπως είπε η Δ. Θεοφανοπούλου-Κοντού, θα «μιλάει το πανελλήνιο, αλλά θα μιλούν και διεθνώς για πολλά χρόνια»· είναι όμως το γεγονός τού πόσο βίαια κλείδωσε η περσινή χρονιά, ανοίγοντας, πέρα πια από εμάς και τα μικρο- ή μεγαλοπροσωπικά μας, τρύπα τεράστια, που χάσκει θλιβερά στη δημόσια ζωή, και ειδικότερα στην επιστήμη.

Αλλιώς, πώς να τολμήσεις να πεις, κι ας είναι δυστυχώς αλήθεια, πως είναι πιο ακριβός ο δικός σου νεκρός και από τις δεκάδες χιλιάδες, πολύ πάνω από εκατόν πενήντα τώρα πια, που χώρεσαν τις τελευταίες τελευταίες μέρες της χρονιάς σε μια τόση δα γωνίτσα της ζωής μας, ελάχιστα μεγαλύτερη απ’ την οθόνη της τηλεόρασής μας, μαζί με την καινούρια για μας λέξη εφιάλτη, το τσουνάμι. Και πιο πριν, τα κεφάλια των ομήρων στο Ιράκ, που έπεφταν ρουτινιέρικα από ένα σημείο κι έπειτα, κάτω απ’ τη σπάθα του άμετρου, τυφλού φανατισμού. Και της μισαλλοδοξίας. Που στα καθ’ ημάς, στα πιο πολιτισμένα τάχαμου, κραδαίνει άλλη σπάθα, μεταφορική. Αναφέρομαι –ο συνειρμός είναι αναπόφευκτος, αφού ο λόγος για φανατισμό θρησκευτικό– στον δικό μας οραματιστή θεοκρατικού καθεστώτος και εξέχοντα κήρυκα της μισαλλοδοξίας, τον προκαθήμενο της Εκκλησίας μας, που μας έδωσε πάλι ένα δείγμα της αμετροέπειάς του, τη φορά αυτή με θεωρητικές πλέον αξιώσεις: «Και παπάς και ζευγάς!»

Μοιάζει απότομο το άλμα μου, όμως, αφού ξεκίνησα από το τέλος τη χρονιά, αυτά είναι τα τελευταίας εσοδείας καμώματα του μακαριοτάτου. Αυτή ήταν η απάντησή του: «και ζευγάς», στην κριτική που του ασκήθηκε, έπειτα και από την επιστολή που έστειλε ιδιωτικά (!) στους ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρώπη. Όχι πως έχει η σελίδα εύκολη την απάντηση στο συγκεκριμένο πρόβλημα· το γενικότερο όμως θέμα είναι η απάντηση, η στάση μας απέναντι στο ρόλο που επιφυλάσσει για τον εαυτό του ο μακαριότατος στον δημόσιο βίο μας αλλά και τον ιδιωτικό, από τις παμπ, τις ντισκοτέκ και τα «ορθάδικα» ώς μέσα στην κρεβατοκάμαρά μας. Γιατί την κρεβατοκάμαρά μας αφορούσε η αμέσως προηγούμενη παρέμβασή του σχετικά με την ομοφυλοφιλία, τη «βοώσα και κράζουσα», όπως είπε, αμαρτία.

Έτσι κι αλλιώς, ο μακαριότατος μπορεί και φέτος να διεκδικήσει τον τίτλο του αρνητικού προσώπου της χρονιάς. Μιας χρονιάς που την ξεκίνησε δηλώνοντας, αμέσως μετά τις εκλογές, πως «ενθαρρύνεται» κάθε φορά που βλέπει «τη Δεξιά του Κυρίου να δίδει κατευθύνσεις και να υποδεικνύει τον δρόμο», αφού «οι καταστάσεις αλλάζουν, δόξα σοι ο Θεός» –καθώς έτρεφε, συν τοις άλλοις, την ελπίδα πως θα έβρισκε γενναία συνδρομή στον πόλεμο τον οποίο είχε ξεκινήσει, εν πάση μωροφιλοδοξία, με το Πατριαρχείο.

Αυτά όμως, με τα υπόλοιπα, ευτυχώς όχι όλα ζοφερά, του 2004, άλλη φορά. Ήδη ανεβαίνει πικρή η γεύση από όσα έγραψα, έτσι όπως ξεκίνησα να «απολογίζω» ανάποδα τη χρονιά, κι έχω την αίσθηση πως μ’ όλα αυτά του μακαριοτάτου κατάφερα να λερώσω το πένθος για το χαμό ενός σημαντικού επιστήμονα και άλλο τόσο ανθρώπου. Η μέρα, λέω, με τη νύχτα, έτσι όπως χώρεσα μόνο αυτά τα δύο πρόσωπα στη σημερινή επιφυλλίδα, κι ενώ είχα τόσα άλλα θέματα για το 2004, π.χ. τους Ολυμπιακούς, κυρίως ως προς τις κοινωνικές συμπεριφορές που υποκίνησαν, κοίτα λέω να δεις που σήμερα χώρεσαν μοναχά Χριστίδης και Χριστόδουλος, δύο πρόσωπα που σημάδεψαν τόσο τη χρονιά, όλο κατάφαση, αν και απών πια, ο ένας, η ζώσα άρνηση ο άλλος.