Ρατσισμός και αθλιότητα του Charlie Hebdo

(Εφημερίδα των συντακτών 17 Σεπτ. 2016)

Τελειώνουμε με τα καλοκαιριάτικα απόνερα, λίγα από τα πολλά, όπως είπαμε, και διόλου, φευ, επικαιρικά.

Αυγουστιάτικα χτύπησε το Σαρλί Εμπντό, με τη γνωστή του ισλαμοφοβία εντέλει, ξεφεύγει δηλαδή το θέμα από την επικαιρότητα, ήρθε ωστόσο άλλο, άσχετο και από άλλη άποψη τραγικό, ο πολύνεκρος σεισμός στην Ιταλία, να δείξει και την αλλιώς φτηνή του όψη το δίχως όρια και μέτρο σατιρικό περιοδικό.

Όμως, αχός βαρύς ακούγεται ήδη, ότι αλίμονο αν έχει όρια και μέτρο η σάτιρα, και νά η ελευθερία του λόγου, που είναι δυο φορές ελευθερία, απόλυτη και αδιαπραγμάτευτη, όταν πρόκειται για σάτιρα, και νά οι αρχαίοι μας, και νά ο Αριστοφάνης, γι’ αυτό προκαταβάλλω τη θέση μου, ότι αλίμονο αν δεν έχει όρια και μέτρο και η σάτιρα, αφού είναι και αυτή κοινωνική και όχι λ.χ. υπερκοινωνική δραστηριότητα (αν τάχα υπάρχει δραστηριότητα ή σκέτα πράξη ανθρώπου υπερκοινωνική), δραστηριότητα δηλαδή που καταφανώς και αυτονόητα ασκείται εντός και όχι εκτός –και μάλιστα υπεράνω– της κοινωνίας.

Τι έκανε λοιπόν το Σαρλί Εμπντό; Πρώτα τα «εύκολα», με τον σεισμό στην Ιταλία. Όπου βγήκε με πρωτοσέλιδο τίτλο «Σεισμός αλά ιταλικά», και τρία σκίτσα αποκάτω, δύο τραυματίες, άντρα και γυναίκα, με λεζάντα: «Πένες με ντομάτα» στον ένα, «Πένες ογκρατέν» στην άλλη, και στο τρίτο σκίτσο, στοιβαγμένους νεκρούς και λεζάντα: «Λαζάνια»! Οι Ιταλοί εξεμάνησαν, και το Σαρλί Εμπντό, αντί να το χωνέψει κάποτε πως δεν νοείται χιούμορ με νεκρούς και αθώα θύματα, επανήλθε με σκίτσο γκρεμισμένα ερείπια και λεζάντα απύθμενης πια ιταμότητας: «Ιταλοί, τα σπίτια σας δεν σας τα ’χτισε το Σαρλί Εμπντό· η μαφία σάς τα ’χτισε»! Έσπευσε δηλαδή να αποδώσει ενοχή, σύμφωνα με μια πρωτόγονη «πολιτική» άποψη, στα θύματα, που σαν Ιταλοί εμπλέκονται τάχα οι περισσότεροι με τη μαφία, ενώ οι υπόλοιποι την ανέχονται: διόλου αθώα δηλαδή τα θύματα –αν όχι και καλώς, δικαίως, θύματα!

Ώστε δεν νοείται χιούμορ με αθώα θύματα, φυσικών μάλιστα καταστροφών, δεν νοείται γενικότερα χιούμορ με ασθενέστερα κοινωνικά, ταξικά κτλ. άτομα και ομάδες, λαούς, φυλές κ.ο.κ. –ασθενέστερα φύσει αλλά και θέσει, ή, πιο απλά, όταν εσύ και μόνο τα θεωρείς ασθενέστερα, ή αλλιώς: όταν εσύ αισθάνεσαι ανώτερος, εσύ, ο δυτικός άνθρωπος κτλ.

Και αναφέρομαι τώρα στο αρχικό μου ερέθισμα, το αυγουστιάτικο ισλαμοφοβικό, άλλη μια φορά, χτύπημα του Σαρλί Εμπντό, όταν κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο με τίτλο «Η μεταρρύθμιση του Ισλάμ» και σκίτσο έναν μουσουλμάνο και μία μουσουλμάνα να τρέχουν τσίτσιδοι στην παραλία, και λεζάντα: «Μουσουλμάνοι, χα-λα-ρώ-στε!» Ακολούθησαν απειλές, χωρίς ευτυχώς να πραγματοποιηθούν, όπως τον τραγικό Γενάρη του ’15, τότε που μπρος στους νεκρούς και εν ονόματι της ελευθερίας του λόγου γίναμε όλοι Σαρλί, ακόμα κι όσοι βρίσκαμε και τότε μάλλον ρατσιστικό το χιούμορ του: παραμερίστηκαν έτσι ή κουκουλώθηκαν θεμελιώδη ζητήματα, με πρώτο το επίμαχο, ότι και βέβαια έχει όρια η ελευθερία του λόγου, όσο δυσδιάκριτα κι αν είναι συχνά.

Κι αν κάτι λίγα ειπώθηκαν εντέλει, στο απυρόβλητο έμεινε η σάτιρα, που ανέκαθεν χαίρει ασυλίας, με άτρωτη ασπίδα, ιδίως στα καθ’ ημάς, τον Αριστοφάνη και τους αρχαίους πατέρες μας.

Όμως, όσο κι αν είναι αλήθεια πως η σάτιρα από τη φύση της μεγεθύνει και υπερβάλλει, η συζήτηση πρέπει να ξεκινάει από άλλα αυτονόητα, πέρα από ιδεολογήματα και ιδεοληψίες. Ότι δεν είμαστε βεβαίως στην εποχή του Αριστοφάνη, ότι στην εξ αντικειμένου παγκοσμιοποιημένη πλέον κοινωνία, την πολυφυλετική, πολυεθνοτική, πολυπολιτισμική, τα οξυμένα σήμερα προβλήματα και οι προκλήσεις της δεν νοείται να αντιμετωπίζονται με αναγωγή σε μια αρχαία εποχή, έτσι κι αλλιώς μυθολογημένη (ακόμα και στο προκείμενο, στη δίχως όρια σάτιρα δηλαδή· αλλά αυτό χρειάζεται άλλη κουβέντα). Έχουν μεσολαβήσει χιλιετίες, κυρίως διαφωτισμός, προβληματισμός και λόγος για ανθρώπινα δικαιώματα, αναγνώριση και σεβασμός μειονοτήτων –αν δεν μας φτάνει τάχα ο στοιχειώδης και εκ των ων ουκ άνευ εκκοινωνισμός.

Τα προβλήματα είναι πολλά και εξαιρετικά περίπλοκα. Έχουμε, ελπίζω, ξεπεράσει την εποχή των δικών μας σφαγών, με τους δικούς μας θρησκευτικούς πολέμους κτλ. Αυτό φυσικά, πέρα από στοιχειώδες εργαλείο ερμηνείας της σημερινής πραγματικότητας, δεν σημαίνει επουδενί πως θα ’πρεπε τότε να περιμένουμε πότε θα ξεπεράσουν το στάδιο αυτό και οι άλλοι λαοί και θρησκείες. Όμως, για να μη φύγουμε από το προκείμενο, η σάτιρα των «καθυστερημένων» πολιτισμικά, και παραπέρα η φοβική αντιμετώπισή τους, πάλι στο προκείμενο: η ισλαμοφοβία, τους καθηλώνει ίσα ίσα στην «καθυστερημένη» εποχή τους, κυρίως ανατροφοδοτεί τα ακραία τους στοιχεία, στρατολογεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, στις τάξεις τους απελπισμένους και γι’ αυτό αποφασισμένους καμικάζι μαχητές –ή σκέτα, αν τάχα έτσι υπηρετείται η ανάλυσή μας, τρομοκράτες.

Τον εχθρό, άλλη μια φορά, τον φτιάχνουμε και τον οπλίζουμε οι ίδιοι.