O Κούντερα και οι μεταφράσεις του

(Εφημερίδα των συντακτών 5 Νοεμ. 2016)

Την πονεμένη ιστορία των μεταφράσεών του, ειδικότερα του Αστείου, την έχει πει ο ίδιος ο Κούντερα: πέντε σελίδες με μικρά τυπογραφικά στοιχεία στο τέλος της «οριστικής γαλλικής μετάφρασης» του 1985, δεκαεφτά χρόνια από την πρώτη γαλλική έκδοση, ιστορούν τη γαλλική μεταφραστική περιπέτεια· ενώ τεσσερισήμισι πυκνοτυπωμένες σελίδες στην αρχή της πέμπτης (!) αγγλικής εκδοχής του Αστείου, το 1992 πια, ιστορούν τα σαράντα κύματα από τα οποία πέρασε η αγγλική μετάφραση.

Μια σύντομη αλλά ιδιαίτερα εύγλωττη αναφορά στη μεταφραστική τύχη πάντα του Αστείου μας δίνει και το 1986, στην Τέχνη του μυθιστορήματος (μετ. Φ. Δ. Δρακονταειδής, Εστία, 1988, σ. 133): «Το 1968 και 1969 το Αστείο μεταφράστηκε σε όλες τις γλώσσες της Δύσης. Τι εκπλήξεις όμως! Στη Γαλλία ο μεταφραστής είχε ξαναγράψει το μυθιστόρημα στολίζοντας το ύφος μου. Στην Αγγλία ο εκδότης είχε κόψει όλα τα περάσματα με τους στοχασμούς, είχε απαλείψει τα μουσικολογικά κεφάλαια, είχε αλλάξει τη σειρά των μερών, είχε ανασυνθέσει το μυθιστόρημα. Σε μιαν άλλη χώρα: Συναντάω τον μεταφραστή μου: δεν ξέρει ούτε μια τσέχικη λέξη. “Πώς μεταφράσατε;” Απαντάει: “Με την καρδιά μου” και μου δείχνει τη φωτογραφία μου, που τη βγάζει από το πορτοφόλι του. Ήταν τόσο συμπαθητικός, ώστε λίγο ακόμα και θα πίστευα πως θα μπορούσε κανείς στ’ αλήθεια να μεταφράσει χάρη σε μια τηλεπάθεια της καρδιάς. Βέβαια, το πράγμα ήταν απλούστερο: είχε μεταφράσει ξεκινώντας από το γαλλικό rewriting, όπως ακριβώς κι ο μεταφραστής στην Αργεντινή…» Στην Αμερική επίσης το Αστείο εκδίδεται με συστηματικές συντομεύσεις, και τα τηλεγραφήματα διαμαρτυρίας του συγγραφέα προς τον εκδότη μένουν αναπάντητα: «Ο Αμερικανός εκδότης ήταν έτοιμος να δείξει τη συμπάθειά του στους λογοκριμένους συγγραφείς στις κομμουνιστικές χώρες, αλλά μόνο υπό τον όρο ότι θα υποκύψουν στη λογοκρισία που επέβαλλε ο ίδιος για εμπορικούς λόγους» γράφει ο Κούντερα στον αγγλικό πρόλογο του 1992.

Το καίριο πλήγμα είχε έρθει το 1979, όταν ο Αλαίν Φινκελκρώτ, σε συνέντευξη για την Corriere della sera, τον ρωτάει: «Το ανθηρό και μπαρόκ ύφος σας στο Αστείο έγινε απέριττο και διαυγές στα επόμενα βιβλία σας. Γιατί αυτή η αλλαγή;» «Τι; Το ανθηρό και μπαρόκ ύφος μου;» μένει ενεός ο Κούντερα, και πιάνει και διαβάζει τη γαλλική μετάφραση: το λιτό, προγραμματικά αντιλυρικό ύφος του έχει παραφορτωθεί με μεταφορές και «καλολογικά στοιχεία», έχει αλλοιωθεί η γλώσσα, άρα και ο χαρακτήρας, των προσώπων του έργου, π.χ. ο αυστηρά λιτός λόγος του κεντρικού ήρωα, που κυριαρχεί σαν αφηγητής στα δύο τρίτα του βιβλίου, γίνεται ένα μείγμα αργκό και εξεζητημένων λέξεων· γενικότερα, πλείστες όσες αδυναμίες και αυθαιρεσίες κάνουν τον Κούντερα να γράφει το 1985: «Ναι, ακόμα και σήμερα νιώθω δυστυχής μ’ αυτή την ιστορία. Να σκέφτομαι ότι επί δώδεκα χρόνια, σε πλήθος ανατυπώσεις, το Αστείο κυκλοφορούσε στη Γαλλία μασκαρεμένο κατ’ αυτό τον τρόπο!...»

«Το σοκ που μου προκάλεσαν οι μεταφράσεις του Αστείου με σημάδεψε για πάντα. [...] Για μένα, που έχω ουσιαστικά χάσει το τσέχικο κοινό, οι μεταφράσεις αντιπροσωπεύουν το παν» γράφει στην Τέχνη του μυθιστορήματος. Έτσι, προχωρεί εσπευσμένα στον έλεγχο και την αναθεώρηση των μεταφράσεων των έργων του «στις τρεις-τέσσερις γλώσσες που μπορ[εί] να διαβάζ[ει]» (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά), ένα «σισύφειο έργο [στο οποίο] αφιερών[ει] περισσότερο χρόνο απ’ ό,τι στο ίδιο το γράψιμο».

Οι γαλλικές ειδικά μεταφράσεις, «μεταξύ 1985 και 1987 [...] αναθεωρήθηκαν πλήρως από τον ίδιο τον συγγραφέα και έχουν έκτοτε την ίδια ισχύ πρωτοτύπου με το τσέχικο κείμενο», όπως σημειώνεται σε εμφανή θέση στις πρώτες σελίδες των γαλλικών εκδόσεων. Έτσι, και με τα έργα πια που είναι γραμμένα κατευθείαν στα γαλλικά, δοκίμια και μυθιστορήματα, ο Κούντερα σχηματίζει εντέλει ένα γαλλικό corpus, το οποίο φτάνει να είναι περισσότερο ενημερωμένο από το τσέχικο, με επιμέρους μικροδιορθώσεις και αλλαγές που επιφέρει κάθε τόσο, αφήνοντας τις λιγοστές τσέχικες εκδόσεις να ακολουθούν τον μοναχικό τους δρόμο στην παρανομία, καθώς στη χώρα του εξακολουθούσε να είναι απαγορευμένος. Χαρακτηριστικά, η Αβάσταχτη ελαφρότητα πρωτοκυκλοφορεί και αυτή στη Γαλλία το 1984, αναθεωρείται αμέσως μετά, μαζί με τις άλλες μεταφράσεις, και ξανακυκλοφορεί το 1987, ενώ στη χώρα του εκδίδεται μόλις το 2006!

Από αυτό το γαλλικό corpus προτιμά να μεταφράζεται πια, θεωρώντας εύλογα πως διατηρεί ευκολότερα τον έλεγχο των μεταφράσεων, με την έννοια π.χ. ότι ευκολότερα βρίσκονται γαλλομαθείς παρά τσεχομαθείς μεταφραστές. 

Και εδώ μπαίνει στην ιστορία η αφεντιά μου, όταν το 1995, έπειτα από τη μετάφραση του δοκιμίου του Προδομένες διαθήκες και τη στενή συνεργασία μας, προτείνει να ξαναμεταφραστούν και τα παλαιότερα μυθιστορήματά του με βάση τις αναθεωρημένες πια γαλλικές μεταφράσεις, σχέδιο που έφτασε αισίως, χάρη και στη συνεχή, γενναιόδωρη συνδρομή του, στην Αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι, που μόλις κυκλοφόρησε με ελαφρά αλλαγμένο τον τίτλο, έπειτα από συζήτηση φυσικά με τον ίδιο, σε Αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης· για την αλλαγή αυτή αξίζει να γίνει εκτενέστερος λόγος: την επόμενη φορά.