Γιάννης Η. Χάρης: Έξτρα-φίνα-γκουτ

(Εφημερίδα των συντακτών 17 Νοεμ. 2018)

«Γι’ αυτό –γαμώ, την τύχη μου γαμώ!– καλύτερα είναι να του δίνω»: Έτσι σκεφτόμουν να κλείσω, πιθανότατα έτσι θα κλείσω αυτή την άχαρη και άκρως ανθυγιεινή εργασία, κι είπα εντέλει έτσι και ν’ αρχίσω, σαν τάχα για να φέρω το τέλος πιο κοντά, ή να ’χω πάντα μπροστά στα μάτια μου το τέλος, φως στην άκρη του τούνελ, όπου επιβάλλεται ωστόσο να μπω.

Από την Παλατινή Ανθολογία είναι ο στίχος, για την ακρίβεια: η λέξη, γιατί μία λέξη όλη κι όλη μεταφράζεται μ’ αυτές τις 12: οιχόμεθα, «φεύγουμε» δηλαδή, πάμε να φύγουμε / άντε να φεύγουμε / «καλύτερα να του δίνω», κατά τον μεταφραστή –όλα τ’ άλλα πού χωράνε; πού απευθύνονται; σε τι αποσκοπούν;

6 στίχους έχει το επίγραμμα στο πρωτότυπο, 13 στη μετάφραση· 46 λέξεις στο πρωτότυπο, 112 στη μετάφραση. Ναι, συνθετική γλώσσα η αρχαία, αναλυτική η νεοελληνική (ΝΕ), αλλά ένα οιχόμεθα να γίνεται 12 λέξεις…

Κι άλλο ένα δείγμα, ακόμα πιο ευκολάκι, από το ίδιο επίγραμμα: εγώ δε πάλαι τραύματος ησθανόμην, που γίνεται: Μόνο έλα που εμένανε οι λαβωματιές από καιρό πολύ πηγάδια έχουνε γίνει χαίνοντα = 5 λέξεις που επληθύνθησαν στη ΝΕ κι έγιναν 13, ανοίγοντας επιπλέον και πηγάδια χαίνοντα!

Ψήγματα μόνο από την εργασία «Των εραστών τα μάτια είναι πάντα σα βροχή...», Παλατινή Ανθολογία, Βιβλίο Πέμπτο: Επιγράμματα ερωτικά, μετ. Γιώργος Κεντρωτής (Γκούτενμπεργκ, 2014), όπου «ο κόσμος του έρωτα», λέει, «παρουσιάζεται ανάγλυφα και με χαριτωμένη βραχύτητα»· τα δύο παραπάνω παραδείγματα ήταν από επίγραμμα του Αντίφιλου (σ. 136-137). Ας το δούμε τώρα ολόκληρο:

Είπον εγώ και πρόσθεν, ότ’ ην έτι φίλτρα Τερείνης

νήπια· «Συμφλέξει πάντας αεξομένη.»

Οι δ’ εγέλων τον μάντιν. Ίδ’, ο χρόνος, όν ποτ’ εφώνουν,

ούτος· εγώ δε πάλαι τραύματος ησθανόμην.

Και τι πάθω; Λεύσσειν μεν, όλαι φλόγες· ήν δ’ απονεύσω,

φροντίδες· ήν δ’ αιτώ, παρθένος· οιχόμεθα.

Κεντρωτιστί:

Το ’χα πει εγώ από παλιά… από τότε, ναι,

πού ειτανε νήπιο ακόμα η Τέρεινα… αχ η Τέρεινα…

κι έδενε μέσα της καλούς οπούς και φίλτρα εύχυμα·

δεν το ’χα πει «Μια μέρα τούτο το μωρό

όλους μαζί θα μας-ε μπουρλοτιάσει!»; – αμ’ το ’χα!

Κι όλοι μαζί εγέλαγαν, κορόιδευαν το μάντη,

μα η μέρα ήρθε που ’λεγα… ο χρόνος επέστη, νά τος!

Μόνο έλα που εμένανε οι λαβωματιές από καιρό πολύ

πηγάδια έχουνε γίνει χαίνοντα… δεν ξέρω τι να κάνω.

Σαν την κοιτώ, φλογίζομαι… πυρώνω.

Σαν δεν τη βλέπω, τρελαίνομαι απ’ τις έγνοιες.

Ναν της τα ρίξω – είναι ακόμα παρθένα.

Γι’ αυτό –γαμώ, την τύχη μου γαμώ!– καλύτερα είναι να του δίνω.

Το επόμενο θα το βάλω κι αυτό ολόκληρο· ούτε εδώ χρειάζεται γνώση αρχαίων· θα θεωρήσουμε δεδομένη την πιστότητα, για να δούμε σκέτη, ατόφια, τη μεταφραστική «άποψη» (Τουδίκιος Γάλλος, σ. 78-79):

Η τρισί λειτουργούσα προς έν τάχος ανδράσι Λύδη,

τω μεν υπέρ νηδύν, τω δ’ υπό, τω δ’ όπιθεν,

εισδέχομαι φιλόπαιδα, γυναικομανή, φιλυβριστήν.

Ει σπεύδεις ελθών συν δυσί, μη κατέχου.

Και η απόδοση της «χαριτωμένης βραχύτητας»:

Άντρες τρεις μπορώ εγώ, η Λύδη, μονομιάς να πάρω:

τον έναν από μπρος, τον άλλον από πίσω,

όσο για τον τρίτον,

τόνε βολεύω από πάνω.

Εξαίρεση ποτέ δεν κάνω και όλους μέσα μου τους μπάζω:

παιδεραστές…

μουνάκηδες…

ου μην μα και κωλομπαράδες…

Γι’ αυτό, πού ’σαι! Άμα σε σφίγγουνε οι σηκωμάρες σου για με

κι άμα λάχει να ’χεις κι άλλους δυο παρέα, εδώ είμ’ εγώ για σένα!

Έλα όπως είσαι,

δεν τρέχει τίποτα

και μην κωλώσεις:

και τους τρεις παρέα

έξτρα-φίνα-γκουτ

σας περιποιέμαι εγώ!

Εδώ 4 στίχοι έγιναν 9, κομμένοι μάλιστα στα δύο ή στα τρία μοιάζουν 16, και οι 29 λέξεις έγιναν 85· για τη μετάφραση/ανάπλαση/αναμόρφωση/εμπλουτισμό, κανένα σχόλιο: de gustibus…, για να πω ένα λατινικό κι εγώ, μέρες που ζούμε· μία επισήμανση μόνο, προσοχή στο παρένθετο, ουρανοκατέβατο βεβαίως, επιφωνηματικό έξτρα-φίνα-γκουτ!

Έφαγα ήδη τόσο χώρο, για μία μόνο όψη της προκείμενης μεταφραστικής «άποψης», την πιο «ανώδυνη» ίσως, καθώς το μετάφρασμα στη ΝΕ διαβάζεται απρόσκοπτα, χωρίς «να επιδιώκεται η δυσχέρανση της κατανόησης», όρος απαράβατος π.χ. για τον Μούζιλ, σύμφωνα με τον μεταφραστή –πρακτικά όμως για όποιον συγγραφέα πιάνει στα χέρια του, αναζητώντας τη σπανιότερη μα τάχα ειδική λέξη, εκεί που ο συγγραφέας έχει την απλούστερη δυνατή, αυτήν που την καταλαβαίνει κάθε φυσικός ομιλητής της γλώσσας, βασιλεύς ή στρατιώτης…

Παράδειγμα, που το ’χω χρησιμοποιήσει πολλές φορές, η συλλογή La capitale de la douleur του Ελυάρ, όπου capitale= πρωτεύουσα, και douleur= πόνος, άντε οδύνη. Είτε είναι κατανοητή η συγκεκριμένη ποιητική συλλογή του Ελυάρ είτε δεν είναι· είτε είναι σκοτεινά τα νοήματά της είτε δεν είναι, σίγουρα οι λέξεις του τίτλου είναι κοινό κτήμα της γαλλικής γλωσσικής κοινότητας. Οι αλγηδόνες τις οποίες επέλεξε ο κ. Κεντρωτής (Των αλγηδόνων πρωτεύουσα –και μ’ αυτή την ποιητική αντιστροφή επιπλέον) δεν είναι κοινό κτήμα της ελληνικής γλωσσικής κοινότητας, με την έννοια που περιέγραψα· έτσι, η αντιστοιχία γλωσσικών επιπέδων, πρωταρχικό ζητούμενο μιας μετάφρασης, έχει αυτομάτως καταστρατηγηθεί.

Τόσο απλά μα τόσο ουσιώδη εντέλει: έξτρα-φίνα-γκουτ.

Θα συνεχίσουμε με τα λίγο πιο περίπλοκα.