Εσπέρα, καληνύχτα!

(Εφημερίδα των συντακτών, 14 Μαρτ. 2015, εδώ με μικροπροσθήκες)

όσο ψηλά κι αν λάμπει ο ήλιος, στην Ελλάδα είναι βράδυ!

Σε κάθε τραγικό δυστύχημα, ιδίως με τους συχνούς πνιγμούς όσων θέλησαν μια καινούρια ζωή, ή απλώς και μόνο τη ζωή, γεμίζουν τελευταία σορούς τα ΜΜΕ μας, σορούς που εντοπίζονται, σορούς που ανασύρονται («σωρούς», όπως γράφονται συχνά πυκνά), πτώματα όμως πια ποτέ, ενώ σορός είναι το πτώμα που το έπλυναν και το ’ντυσαν και το στόλισαν μέσα στο φέρετρο, έτοιμο για την κηδεία («εξόδιο ακολουθία», παρακαλώ!) και την ταφή. Κι αν το καινούριο αυτό κοσκινάκι, εκτός απ’ το ότι ακούγεται πιο λόγιο, καλύπτει ίσως τη δυσοίωνη λέξη πτώμα, πλάι σε άλλες ευφημιστικές του θανάτου (κοίμηση ή εκδημία ο θάνατος κ.ά.), άλλο παράδειγμα, πάλι τελευταίας εσοδείας, μαρτυρεί ολοκάθαρα τη λογιόστροφη τάση της εποχής μας: είναι το αιτούμαι ασύλου, που το πήραμε από τη νομική γλώσσα και το φορέσαμε παντού: «να αιτηθεί την αποφυλάκισή του», «η αστυνομία προχώρησε στη σύλληψή τους, έπειτα από την καταγγελία των θυμάτων, που, αιτούμενοι αρωγή και προστασία…», «η Ελλάδα πρέπει να αιτηθεί παράταση», «ο Χ τηλεφώνησε στον πρόεδρο και αιτήθηκε ένα ραντεβού», εξοβελίζοντας το κοινόχρηστο ζητώ –ίσως κι επειδή ακριβώς είναι κοινόχρηστο…

Είτε μπορούμε να εντοπίσουμε τις απαρχές και τους λόγους μιας γλωσσικής αλλαγής είτε όχι, το μόνο σίγουρο ανά τους αιώνες είναι πως η γλώσσα κινείται, ανανεώνεται, αλλάζει, ακόμα και οπισθοβατώντας, ακόμα και μέσα από τα λάθη, κι εμείς απλώς παρατηρούμε, όχι για να βρισκόμαστε σε δουλειά, αλλά κάτι για να μαθαίνουμε –για τον εαυτό μας, εννοείται, όχι για τη γλώσσα.

Αν όμως τα εισαγωγικά παραδείγματά μου υπαγορεύονται από τη λογιόστροφη εποχή μας, τι μπορεί να είναι πίσω από τον διαρκή, εντυπωσιακό θα έλεγα, εμπλουτισμό του ήδη απέραντου ευχολογίου που διακρίνει τη γλώσσα μας, όπως έγραφα την περασμένη φορά; Η τάση για ανανέωση, απλώς, είναι μια πρώτη και εύκολη απάντηση, όπως στον αποχαιρετισμό «Καλή συνέχεια», συν ο συνήθης ύποπτος, ο δανεισμός, π.χ. στο «Απολαύστε!», κατά το σερβίρισμα. 

Όμως ποιο αόρατο διάταγμα επέβαλε σε χρόνο ντετέ, σε μικρούς και σε μεγάλους (το τονίζω αυτό, γιατί όσο πιο μεγάλος κανείς τόσο μεγαλύτερη γλωσσική μνήμη διαθέτει), να λέμε «καλησπέρα» από τη μία το μεσημέρι, όταν συχνά έχουμε μπροστά μας άλλη τόση ή και περισσότερη μέρα απ’ όση διανύσαμε ήδη; Άγνωστο!

«Μετά τις 12 το μεσημέρι λέμε καλησπέρα!» έρχεται κοφτά η απάντηση, αν ρωτήσεις, σαν αποστηθισμένη απ’ το διάταγμα που έλεγα, κεραυνός για την άγνοιά σου.[1]

Ανάλογα με την οικειότητα, αλλά και τα κέφια μου, στο «καλησπέρα» απαντάω «καλό βράδυ», και νά που ξαφνιάζεται ο άλλος! Είναι ολοφάνερο, πιστεύω: η «καλησπέρα» έχασε τη διαφάνειά της, και παράλληλα εκτόπισε το παλιό και πλέον επίσης αδιαφανές «χαίρετε».

Πρόσφατα ακόμα, θα το θυμούνται ιδίως οι μεγάλοι (ξανατονίζω), το μεσημέρι και, έπειτα, το απόγεμα είχαμε τον χαιρετισμό «χαίρετε» (ή «γεια σου», «γεια σας»), ενώ «καλησπέρα» λέγαμε όταν πλησίαζε το βράδυ πια, δηλαδή η εσπέρα!

Αλλά τι; Έχασε τη διαφάνειά της η λ. εσπέρα; Έτσι πιστεύω, κι ας υπάρχει λ.χ. ο εσπερινός στην εκκλησία. Απόδειξη, ότι κανένας από τους καλησπεριστές, που σας χαιρέτησε δηλαδή μεσημεριάτικα μ’ ένα «καλό βράδυ», δεν θα σας αποχαιρετήσει, σε λίγο, με το ίδιο «καλό βράδυ», και πολύ περισσότερο με μια «καληνύχτα»: «Καλησπέρα» με χαιρετάει καταμεσήμερο ο Λυκούργος στο περίπτερο, και αμέσως μετά με αποχαιρετάει μ’ ένα «καλό μεσημέρι» ή «καλό απόγευμα»! «Καλησπέρα» με χαιρετάει, επίσης μεσημέρι, η Βάσω στο κολυμβητήριο, και με «καλό απόγευμα» με αποχαιρετάει· μία μάλιστα φορά, στις 4-4.30΄ που έφευγα: «Καλό βράδυ» είπε, και αμέσως διόρθωσε: «Καλό απόγευμα», παρόλο που ήταν χειμώνας, κι ο ήλιος ήδη αρκετά χαμηλά, θα μπορούσε δηλαδή οριακά να πει κανείς ότι πλησίαζε το βράδυ!

Και αδιαφανές το «χαίρετε»; Ε ναι, το χαίρετε (από το  χαίρω-χαίρεις…) μόνο σαν απολίθωμα στέκει σήμερα, και πια, ακριβώς στην πλούσια και διαρκώς ανανεούμενη ευχετική μας τάση, ένα απολίθωμα με περιορισμένη μάλιστα χρήση, αφού ήταν χαιρετισμός ευγενείας ή για πολλούς, χάνει τη χρηστική του αξία, και ιδού, αποβάλλεται.

«Καλησπέρα» λοιπόν στα μισά της ημέρας... Δάνειο; Ούτε. Οι Γάλλοι λένε «καλημέρα» (bonjour) ολόκληρη την ημέρα, όσο έχουν ακόμα ημέρα μπροστά τους, δηλαδή ώς αργά το απόγεμα, οι Γάλλοι που για μεσημέρι (midi) λένε μόνο τη 12η ώρα, κι από κει και πέρα έχουν απόγεμα (après midi= μετά το μεσημέρι), παγιδεύοντας συχνά ακόμα και καλούς μεταφραστές μας, αφού εμείς ώς τις 4-5 έχουμε μεσημέρι (εξού και οι ώρες μεσημβρινής ησυχίας), και μετά πια απόγεμα.[2] Στα αγγλικά πάλι, που αποτελούν κύρια πηγή δανεισμού μας σήμερα, μετά τις 12 λένε «καλό απόγεμα» (good afternoon), μια και η δική τους «καλημέρα» είναι πιο εξειδικευμένη: «καλό πρωί» (good morning).

Άρα, καταδική μας αυτή η από μεσημέρι «καλησπέρα», ένας άτοπος, σουρεαλιστικός χαιρετισμός, που αμφισβητεί εντέλει τα αρχαία γονίδιά μας.

---

[1] Ενδεικτικά, σε λαθολογική ανάρτηση με τίτλο «Λέξεις και φράσεις που για κάποιο λόγο τις λέμε λάθος», στην ιστοσελίδα Singleparent.gr, μαζί με τον εθιμοτυπικό στιγματισμό του «απανέκαθεν», των «ασκών του Αιόλου» κτλ., διαβάζω τα εξής, δογματικά διατυπωμένα: «από τις 12.01 πμ (προ μεσημβρίας) είναι πρωί και λέμε “καλημέρα!” μέχρι τις 12.00μ (το μεσημέρι). Από τις 12:01 μμ (μετά μεσημβρίαν) είναι απόγευμα και λέμε “καλησπέρα!” μέχρι τις 12:00 τα μεσάνυχτα!» Εδώ θα ’πρεπε να επισημανθεί και ο σουρεαλισμός του πρώτου σκέλους, ότι από τα μεσάνυχτα κιόλας είναι πρωί, οπότε λέμε «καλημέρα», σουρεαλισμός που ευτυχώς δεν απαντά με τη συχνότητα της μεσημεριάτικης «καλησπέρας», απλώς επειδή σπάνια συναντιόμαστε με κάποιον/α μετά τα μεσάνυχτα· έτσι, μόνο σε κάποιες μεταμεσονύχτιες εκπομπές καλημερίζονται οι ακροατές ή τηλεθεατές από τα άγρια μεσάνυχτα, λίγο πριν πέσουν δηλαδή για ύπνο!

[2] Στο πρόγραμμα του γαλλόφωνου τηλεοπτικού καναλιού TV5 (που, όσο έχω δει, τηρείται με ακρίβεια δευτερολέπτου) οι εκπομπές χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: Matin (Πρωί), μετά τις 4-4.30΄ το πρωί· Après-midi (Μετά το μεσημέρι/Απόγεμα), μετά τις 12 το μεσημέρι, ώς τις 8-8.30΄ ή και 9 το βράδυ, οπότε και η ανάλογη ένδειξη: Soir (Βράδυ), για όλες πια τις εκπομπές ώς τις 4 το πρωί.