Το «Χρηστικό Λεξικό» της Ακαδημίας που τόλμησε

(Εφημερίδα των συντακτών 19 Μαρτ. 2016)

Άχνα βασιλικού πάνω από το σγουρό εφηβαίο / Γεμάτο αστράκια και πευκοβελόνες / Σώμα πλεούμενο της μέρας: στίχοι από το «Σώμα του καλοκαιριού», ένα από τα δύο τιτλοφορημένα ποιήματα του Ήλιου του Πρώτου, στίχοι που μάζευα στα πρώτα εφηβικά ταξίδια μου στο αχανές σύμπαν του Οδυσσέα Ελύτη –ου και την μνήμην επιτελούμε: μόλις χτες, 18 Μαρτίου, 20 χρόνια από τον θάνατό του…

Στίχοι-εικόνα μαγική και εξόχως αισθησιακή, ιδίως για έναν έφηβο, που χαράχτηκε βαθιά στη μνήμη μου, ώσπου δεκαετίες μετά ανακάλυψα πως το σγουρό εφηβαίο που το σκέπαζε άχνα βασιλικού θα ’πρεπε να ’ναι εφήβαιο: αυτό ήταν-είναι το «σωστό». Σοκαριστικό, κι ας συμφωνούσαν στο λάθος σχεδόν όλοι όσους ρωτούσα· όταν πια χρειάστηκα το εφήβαιο/εφηβαίο σε μετάφραση, στο Βιβλίο του γέλιου και της λήθης του Κούντερα, δυσκολεύτηκα πολύ να απιστήσω στον ποιητή που μου ’μαθε τη λέξη, για να μην πω τον κόσμο: εντέλει κράτησα τον παρατονισμένο τύπο, έγραψα εφηβαίο!

Μερικά χρόνια πιο πριν, όταν είχε χρειαστεί, σε μετάφραση πάλι, στο Αστείο του Κούντερα, να γράψω μια λέξη που συχνά τη λέμε όμως σπάνια τη γράφουμε, το καθίκι, είχα ανακαλύψει εμβρόντητος πως το σωστό είναι με όμικρον-γιώτα: καθοίκι! Πάλι έκανα το τεστ μου, πάλι σχεδόν όλοι μοιράζονταν την έκπληξή μου, όμως το λάθος δεν έπαυε να είναι λάθος· κι ωστόσο υπέκυψα ξανά στη δύναμή του: καθίκια έβαλα να βρίζονται κάτι στρατιώτες…

Κι ήρθε ο καιρός να λάβουνε τα λάθη αυτά εκδίκηση, για να παραφράσω ασεβώς Ελύτη, έτσι που μπήκαμε κάπως στο κλίμα. Ιούνιο του 2014 κυκλοφόρησε το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, «σύνταξη-επιμέλεια» Χριστόφορου Χαραλαμπάκη. Που τόλμησε και δέχτηκε δεύτερο τύπο στο εφήβαιο το εφηβαίο, και, ω χαρά μου, πρώτο τύπο το καθίκι και δεύτερο το καθοίκι. Τώρα, καθώς προχωρώ στη μετάφραση της Αβάσταχτης ελαφρότητας, που πάλι δείλιαζα με το εφηβαίο και κάπου κάπου δοκίμαζα να το αποφύγω, γράφοντας το άνοστο όμως ήβη, σκέφτηκα να κοιτάξω το καινούριο Λεξικό: εφηβαίο έγραψα παντού, με την άδεια πια… της Ακαδημίας.

Κατέγραψε δηλαδή ο Χαραλαμπάκης έναν κοινόχρηστο τύπο, παρότι αποτελεί απόκλιση ή σκέτα λάθος, έτσι όπως γίνεται ή θα ’πρεπε να γίνεται με τα λεξικά και τις γραμματικές, αφού έτσι σίγουρα γίνεται πάντα με τη γλώσσα, με όλες τις γλώσσες. Το επισημαίνω, επειδή το αυτονόητο και επιστημονικά δέον δεν είναι πάντα αυτονόητο, δεν ακολουθείται στην πράξη εννοώ, ή έστω επειδή δεν είναι πάντα εύκολο να οριστεί η στιγμή που αρχίζει να επικρατεί το λάθος, σε μια άγνωστης διάρκειας διαδικασία κατά την οποία το λάθος τελικά απολανθάνεται, γίνεται σωστό –όπως τόσα άλλα που δεν τα υποψιαζόμασταν το διάστημα που θεωρούνταν λάθη.

Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας είναι το τρίτο μεγάλο λεξικό που εκδίδεται σε δεκαέξι χρόνια: μέσα στο 1998 βγαίνει πρώτα το Λεξικό Μπαμπινιώτη (4η έκδ. 2012) και έπειτα του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, και το 2014 το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, ορθότερα, ή δικαιότερα: του Χαραλαμπάκη. Λέω «ορθότερα», όπως λόγου χάρη λέμε και γράφουμε: «Γραμματική Τριανταφυλλίδη» τη λεγόμενη «Μεγάλη» του 1941, που δεν έχει πουθενά μπροστά το όνομα του βασικού δημιουργού της: μόνο πίσω από τη σελίδα τίτλου υπάρχει εκτενής σημείωση ότι «Σύμφωνα με την από 14 Δεκεμβρίου 1938 απόφαση του Υπουργείου [...] καταρτίστηκε Επιτροπή [...] με Πρόεδρο και εισηγητή τον κ. Μανόλη Τριανταφυλλίδη [...] και μέλη τούς…» κτλ.

(Συχνά σε σχετικά άρθρα χρησιμοποιούνται αδιαφανή και δυσπρόφερτα ακρωνύμια με βάση αυστηρώς τον τίτλο κάθε λεξικού, γεγονός που προϋποθέτει είτε πως ξέρει κανείς απέξω τον πλήρη τίτλο είτε πως έχει αποστηθίσει τα ακρωνύμια είτε πως κοιτάζει κάθε τόσο στη βιβλιοθήκη του, εφόσον φυσικά τα έχει όλα, κτλ.: έτσι, ΛΝΕΓ γράφεται το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Μπαμπινιώτη, ΛΚΝ το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, και τώρα ΧΛΝΓ το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας/του Χαραλαμπάκη. Θα πρότεινα: ΛΕ.ΜΠ. ή ΛΕΜΠ το Λεξικό Μπαμπινιώτη, Λ.Ι.ΤΡ. ή ΛΙΤΡ το Λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, και ΛΕ.Χ. ή ΛΕΧ το Λεξικό Χαραλαμπάκη. –ή ακόμα ακόμα Λε.Μπ., ΛεΜπ κ.ο.κ.)

Το Λεξικό Χαραλαμπάκη (ΛΕΧ), λοιπόν, εξ ορισμού το πιο ενημερωμένο και με πλουσιότερο λημματολόγιο (περίπου 75.000 λήμματα· περίπου 65.000 το ΛΕΜΠ και 50.000 το ΛΙΤΡ), είναι, όπως πρόχειρα είδαμε, και το πιο τολμηρό και ταυτόχρονα το λιγότερο ρυθμιστικό, καθώς συχνά καταγράφει δύο τύπους, υποδηλώνοντας με τη σειρά που τους βάζει τον ορθότερο/δοκιμότερο ή τον επικρατέστερο, και πάντως αυτόν που προκρίνει, όπως στα αρχικά μας παραδείγματα, ή: ενόψει ή εν όψει, καινούργιος ή καινούριος, κτίριο ή κτήριο κτλ.

Θα συνεχίσω.