Κουστωδία· ο κουστωδός; Κομπανία· ο κομπανός;

(Εφημερίδα των συντακτών 28 Δεκ. 2019 --εδώ με εκτενή Προσθήκη, στο τέλος)

Αντρέα Μαντένια, "Ο Χριστός στο Όρος των Ελαιών"

Έκλεινα την περασμένη επιφυλλίδα μ’ ένα δώρο άδωρο για ερωτευμένους, έναν στίχο του Νερούδα όπου μιλάει ο άντρας στη γυναίκα για τα «σαν τρούφες τρυφερά της χέρια». Λέω άδωρο, αν φανταστούμε την αντίδραση μιας γυναίκας που θα της πει ο καλός της πως η επιδερμίδα της είναι σαν γεμάτη σπυριά και αναδίδει βαριά μυρωδιά (όσο εκλεκτό έδεσμα κι αν αποτελεί η σπάνια και γι’ αυτό πανάκριβη τρούφα).

Έτσι όμως εννοούσε την τρυφερότητα, την απαλότητα, την αβρότητα των χεριών, όχι ο ποιητής, που μιλάει για χέρια suaves como las uvas (απαλά σαν ρώγες σταφυλιού), αλλά ο μεταφραστής. Που, με τα χίλια δίκια του, θα δυσκολεύτηκε να βρει παρήχηση για το απαλά ή το αβρά, και διανοήθηκε έτσι να κάνει τα τρυφερά χέρια να μοιάζουν με τρούφες!

Δεν σημείωνα όνομα μεταφραστή (όπως και μιαν άλλη φορά με αποσπάσματα από πρωτότυπο μυθιστόρημα), για να διαβάσει και να κρίνει ανεπηρέαστος ο αναγνώστης το κατ’ εμέ αδιανόητο. Το όνομα τώρα: Γιώργος Κεντρωτής.

* Σατανική αλήθεια σύμπτωση, στο ίδιο φύλλο φιλοξενήθηκε υμνητική κριτική για τη μετάφραση της μπωντλαιρικής συλλογής Άνθη του κακού από τον ίδιο (Κυριακή Μπεϊόγλου, «Ο ποιητής, ο μεταφραστής και τα άνθη τους», 21/12). Είχα ξανασχοληθεί με την ίδια μετάφραση (24/11 και 1/12/18), και δεν θα σταθώ τώρα παρά μόνο σε δύο σημεία από τις δύο στροφές της «Άρνησης του αγίου Πέτρου» με τις οποίες ανοίγει το κείμενό της η κριτικός:

«Αχ, Ιησού, των Ελαιών θυμήσου το Όρος, ναι, θυμήσου»: χωρίς το γαλλικό, στέκεται κανείς στην καμπανιστή επανάληψη «ναι, θυμήσου!», επανάληψη γοητευτική καθαυτήν, που κουρδίζει όμως το μετάφρασμα σε σαφώς διαφορετικό τόνο από του πρωτοτύπου. Όπου, απλούστατα, δεν υπάρχει αυτή η επανάληψη: Ah! Jésus, souviens-toi du Jardin des Olives!

Προς τι η ποιητικίζουσα προσθήκη, η παντελώς ξένη στην άκρα λιτότητα του γαλλικού; Για να εξοικονομηθεί, παναπεί να εκβιαστεί, η ομοιοκαταληξία του τέλους της στροφής: «στη σάρκα σου τη ζωντανή σου»: Στη σάρκα σου τη ζωντανή σου; Σωστή ύβρις πια! τα πιο παλιομοδίτικα ποιητικά σουσούμια, με αποτέλεσμα έναν «γραφικό βουκόλο» Μπωντλαίρ, όπως ξανάγραφα.

* Και από τη δεύτερη στροφή: «αφού είδες να σου φτύνει τη θεότητά σου ο κάθε πότης, / ο υπόκοσμος των κουστωδών και η βρόμια πλέμπα των μαγείρων…» Στα γαλλικά, τα τρία: (1) ο πότης, (2) ο υπόκοσμος των κουστωδών και (3) η βρόμια πλέμπα… είναι μόνο ένα: la crapule du corps de garde et des cuisines, με έναν και μόνο χαρακτηρισμό, la crapule: το σκυλολόι, ο συρφετός, έστω κι ο υπόκοσμος. Ενώ, επιπλέον, corps de garde είναι η φρουρά. (Η αυθαίρετη προσθήκη πάντως του «κάθε πότη» έγινε κι αυτή για να προοικονομηθεί ομοιοκαταληξία: πότης-ανθρωπότης!)

Ώστε: το σκυλολόι της φρουράς, ή ο υπόκοσμος των φρουρών και των μαγείρων. Τίποτα παραπάνω.

Έμειναν οι «κουστωδοί». Γιατί ο υπόκοσμος των φρουρών, έστω της κουστωδίας, θεωρήθηκε λίγος. Φτιάχτηκε λοιπόν από την κουστωδία ο «κουστωδός». Όπως από τη λιτανεία ο «λιτανός»; Ή από την κομπανία ο «κομπανός»;

* Το χειρότερο είναι πως όλα αυτά, αυθαίρετα παραγεμίδια και προπάντων λέξεις φτιαχτές ή άλλοτε ανεύρετες στα λεξικά, στη θέση της προφανέστατης του πρωτοτύπου, που είναι οικεία όχι απλώς στον μέσο αναγνώστη αλλά, θα λέγαμε, σε κάθε φυσικό ομιλητή της γλώσσας του πρωτοτύπου, όλα αυτά λοιπόν δεν αποτελούν «αστοχίες» του μεταφραστή, αλλά καταστατικές αρχές της μετάφρασής του. Τις οποίες τηρεί, όπως είναι πια φυσικό, σε κάθε μετάφρασή του.

Που σημαίνει, εξ ορισμού, ισοπεδωτικά για τα διαφορετικά είδη κειμένων: «τσούρμο» λ.χ. έκανε το πλήρωμα του πλοίου, τους ναύτες, στον Μπωντλαίρ, επειδή το «τσούρμο» είναι (και) ναυτική λέξη και λες κι ο Μπωντλαίρ είναι Καββαδίας, «τσούρμο» όμως και στον Μπροχ, στη σπαραχτική μάλιστα εικόνα ενός ανθρώπου που η μοίρα του τον εξόρισε «στην πιο άγρια μοναξιά του ανθρώπινου τσούρμου».

Και αυτό ακριβώς είναι το επικίνδυνο, ή που καθιστά εντέλει και ενσυνόλω εσφαλμένη μια μετάφραση, όσο γοητευτικό, συναρπαστικό ή ό,τι άλλο θέλετε μπορεί να εμφανίζεται το μεταφρασμένο κείμενο.

Η γλώσσα δηλαδή του μεταφραστή, γλώσσα κάποτε αυστηρά προσωπική –δικαίωμά του. Όμως «δημιουργική μεταγραφή», όπως τη λένε; Όχι, αν αυτό σημαίνει αλλοίωση του προσώπου του ποιητή, ή αλλιώς: όταν ο μεταφραστής επιβάλλει, βίαια, τη δική του άποψη περί ποιητικής στον ποιητή. Ασεβές, ασεβέστατο, θα έλεγα.

* Παρ’ όλα αυτά, ας αποχαιρετήσουμε αισιόδοξα τη χρονιά που φεύγει. Πάντα μπορεί να είναι καλύτερη μια νέα χρονιά. Μας το εύχομαι ολόψυχα.

ΠΡΟΣΘΗΚΗ

Κι όσα δεν θα μπορούσαν, ούτε θα είχε νόημα, να χωρέσουν σε μια επιφυλλίδα, πάντα από τις δύο στροφές που προτάσσονται στην κριτική της κ. Μπεϊόγλου. Και πάντα με στόχο να φανεί πώς ένα σπουδαίο ποίημα, που χτίζει τη δύναμή του με τα απλούστερα δυνατά υλικά, λεξιλογικά, συντακτικά κτλ., μεταμορφώνεται σε ένα άλλο «ποίημα», αν το θέλετε, βαρυφορτωμένο με παράταιρα στοιχεία και παρωχημένα ποιητικά σχήματα, ώστε να εκβιαστεί π.χ. η ρίμα, που τόσο αβίαστα προκύπτει στο πρωτότυπο.

Διαβάστε πρώτα το «ποίημα» και έπειτα το ποίημα, ακόμα και με ολίγα ή και καθόλου γαλλικά:

1              Αχ, Ιησού, των Ελαιών θυμήσου το Όρος, ναι, θυμήσου!

2              Γονατισμένος με όλη την αφέλειά σου προσερχόσουν

3              σ’ Αυτόν που εγέλαγε με τα καρφιά που επρόκειτο να χώσουν

4              Πανάθλιοι δήμιοι χαμερπείς στη σάρκα σου τη ζωντανή σου:

5              Και αφού είδες να σου φτύνει τη θεότητά σου ο κάθε πότης,

6              Ο υπόκοσμος των κουστωδών και η βρομιά πλέμπα των μαγείρων

7              Και αφού ένιωσες να σου τρυπάν τ’ αγκάθια, συνοδεία λήρων,

8              Την κεφαλή, όπου μέσα εζούσε όλη η τεράστια η Ανθρωπότης·

1              Ah ! Jésus, souviens-toi du Jardin des Olives !
2              Dans ta simplicité tu priais à genoux
3              Celui qui dans son ciel riait au bruit des clous
4              Que d’ignobles bourreaux plantaient dans tes chairs vives,

5              Lorsque tu vis cracher sur ta divinité
6              La crapule du corps de garde et des cuisines,
7              Et lorsque tu sentis s’enfoncer les épines
8              Dans ton crâne où vivait l’immense Humanité

1. εκτός από την προσθήκη «ναι, θυμήσου» που είδαμε και που υπερβαίνει σε ποιητικότητα το πρωτότυπο, έχουμε την καθαρά ποιητικίζουσα πια αντιστροφή: «των Ελαιών το Όρος»: «των Ελαιών θυμήσου το Όρος», στη θέση του «απολύτως πεζού»: «θυμήσου το Όρος των Ελαιών», του πρωτοτύπου.

Γιά να δοκιμάσουμε: θυμήσου το Τείχος των Δακρύων: των Δακρύων θυμήσου το Τείχος· θυμήσου το Κάστρο της Ωριάς: της Ωριάς θυμήσου το Κάστρο· θυμήσου τη Γη του Πυρός: του Πυρός θυμήσου τη Γη κ.ο.κ. Περιττό όποιο άλλο σχόλιο.

2. αφέλεια· στο πρωτότυπο, simplicité= απλότητα, απλοϊκότητα. Η «αφέλεια», παρόλο που απέχει από το γαλλικό, δεν είναι ακριβώς εσφαλμένη επιλογή· όμως, χρωματίζει, για να μην πω στιγματίζει, πολύ αμεσότερα και εντονότερα τη στάση του Ιησού απ’ όσο μοιάζει να θέλει ο ποιητής. Αν παρ’ όλα αυτά ήθελε κανείς να κάνει έτσι αμεσότερο τον υπαινιγμό, προτιμότερη θα ήταν, νομίζω, η «αγαθότητα».

[το «προσερχόσουν», αντί «προσευχόσουν», υποθέτω πως είναι τυπογραφικό λάθος] 

3. στα γαλλικά η φράση «Celui qui dans son ciel»= Αυτός που πάνω στον ουρανό του, στους ουρανούς του, πάνω απ’ τον ουρανό του κτλ. δίνει άμεσα, απερίφραστα, την τρομερή εικόνα του Θεού που γελάει με τα καρφιά που χώνουν στις ζωντανές σάρκες του γιου του· στα ελληνικά μένει μόνο το κεφαλαίο Α (Αυτόν) να σηκώσει το βάρος αυτής της ιδιαίτερα τολμηρής μπωντλαιρικής ιδέας. Σημαντική δηλαδή η παράλειψη του «dans son ciel».

4. «πανάθλιοι» οι δήμιοι, αλλά το «χαμερπείς» δεν υπάρχει –κι είναι το τελευταίο εξάλλου με το οποίο θα χαρακτήριζε ποτέ κανείς έναν δήμιο!

Εδώ είναι κι η «σάρκα η ζωντανή σου» που είδαμε, άλλη ποιητικίζουσα αντιστροφή: «στις ζωντανές σου σάρκες», κατά λέξη, στο πρωτότυπο, «στη ζωντανή σου σάρκα», που κι εδώ γίνεται «στη σάρκα σου τη ζωντανή»: έστω· επαναλαμβάνεται όμως και το κτητικό, και η σύνταξη δύσκολα επιδέχεται πια χαρακτηρισμό.

Αν δοκιμάσουμε κι εδώ, το αποτέλεσμα θα είναι απλώς ιλαρό: το υπέροχο γραπτό σου: το γραπτό σου το υπέροχό σου· στον όμορφο λαιμό σου: στον λαιμό σου τον όμορφό σου!!! κ.ο.κ.

5. ψιλά γράμματα η διαφορά του «φτύνω τη θεότητά σου» και «σου φτύνω τη θεότητά σου», όμως ο «κάθε πότης», όπως ξανάπαμε, είναι προσθήκη αυθαίρετη, ή μάλλον κουτοπόνηρη, για να βρει να ομοιοκαταλακτήσει η «Ανθρωπότης» του στ. 8·

6. βλ. κυρίως κείμενο, γι’ αυτή την αλυσίδα πρόσθετων χαρακτηρισμών (η «βρομιά», αντί για την υπέροχη αλλά λαϊκή λέξη «βρόμια», υποθέτω πως είναι επίσης τυπογραφικό λάθος της εφημερίδας)·

7. ότι τα αγκάθια τρυπάνε την κεφαλή του Ιησού «συνοδεία λήρων» αποτελεί επίσης εικόνα του Κεντρωτή, αφού το «συνοδεία λήρων», με τους λήρους, πλουμιστή λέξη και άσχετη έτσι κι αλλιώς με την περίσταση, δεν υπάρχει στο πρωτότυπο· επινοήθηκε για ρίμα στο «μαγείρων»·

8. «η τεράστια Ανθρωπότης» κεντρωτίζεται με τον απλούστερο κι όμως αποτελεσματικότερο τρόπο: «όλη η τεράστια η Ανθρωπότης», εδώ κι αν είναι ψύλλοι στ’ άχυρα.

Παρότι ανήκουν στα στοιχειώδη μαθήματα προκαταρκτικού μαθήματος σε σχολή μετάφρασης.