Γλωσσικά «αιρετικά» για τον Τάσο Χριστίδη (1946-2004)

(Εφημερίδα των συντακτών 24 Δεκ. 2020)

 

ο Τάσος Χριστίδης, εδώ με τη Μάρω Κακριδή-Φερράρι

 

* Η σαββατιάτικη αυτή στήλη διαβάζεται ημέρα Πέμπτη, λόγω Χριστουγέννων. Αν κυκλοφορούσε κανονικά η εφημερίδα, ημέρα Σάββατο, 26 του μηνός, η στήλη θα συνέπιπτε με την ημερομηνία θανάτου του Τάσου Χριστίδη, ενός πολύ μεγάλου γλωσσολόγου, σπάνιας στόφας. Που δόθηκε ολόκληρος και με τον ίδιο ζήλο στην επιστήμη του και στους κοινωνικούς αγώνες.

Δεκαέξι χρόνια δεν είναι στρογγυλός ο αριθμός, όπως συνηθίζεται με τις επετείους, αλλά με την  παραλίγο σύμπτωση που ανέφερα, αφιερώνω λίγα γλωσσικά «αιρετικά» (οπωσδήποτε σε εισαγωγικά), γλωσσικές παρεκκλίσεις από αυτές που του άρεσαν του Τάσου, αυτές που είναι και τις χαρακτηρίζουμε «λάθη», ενώ παράλληλα μοιάζει να προοιωνίζονται κάποια επιμέρους αλλαγή στη γλώσσα.

* «ΔΕΝ ΜΑΣ σωπαίνουν. ΔΕΝ μας προστατεύει η καραντίνα από την ΠΑΝΔΗΜΙΑ της έμφυλης βίας», κραύγαζε σε πρωτοσέλιδο της Εποχής (28-29/11) η φωτογραφία με το τεράστιο πανό που κρατούσαν στις σκάλες της πλατείας Συντάγματος μια ομάδα φεμινίστριες (αυτές που τις συνέλαβαν κακήν κακώς οι υπάλληλοι του Χρυσοχοΐδη, όμως μεγάθυμος αυτός τις άφησε ελεύθερες και τους ζήτησε και συγνώμη).

«Δεν μας σωπαίνουν» λοιπόν, ένα καινούριο μεταβατικό γεννιέται, σκέφτηκα. Που είναι βέβαια γλωσσικό λάθος, ακριβέστερα γλωσσική παρέκκλιση. Όμως ακολουθεί την παλαιότατη και ισχυρή τάση μεταβατικοποίησης, υπακούει δηλαδή σε απολύτως συγκεκριμένη λογική, κυρίως αποδεικνύει (όπως η συντριπτική πλειονότητα των παρεκκλίσεων) ζωντανό γλωσσικό αισθητήριο. Όπως δηλαδή έγινε από παλιά μεταβατικό το «ανεβαίνω»: «ανεβαίνω τη σκάλα», και τελευταία, όλως ανεπαισθήτως, το «απαντάω»: «να απαντηθούν τα ερωτήματα», αντί «να δοθεί απάντηση στα ερωτήματα»· ενώ παίζεται ακόμα το «διαρρέω την είδηση», αντί «αφήνω να διαρρεύσει η είδηση», όπου η λογική, η σοφία του «λάθους» υπακούει στην ενδιάθετη γνώση ότι κάποιος αφήνει σκόπιμα να διαρρεύσει η είδηση, υπάρχει δηλαδή δρων υποκείμενο, που εξασφαλίζει τη μεταβατικότητα του ρήματος.

«Δεν μας σωπαίνουν» λοιπόν, δηλαδή «δεν θα μας επιβάλουν τη σιωπή», και με ασύνειδη ίσως αναφορά στο καθαρά μεταβατικό «φιμώνω», που μια χαρά θα έδινε την εξίσου σύντομη και κοφτή απόφανση: «Δεν μας φιμώνουν». Όπου όμως, πάλι ασύνειδα ίσως, απορρίπτεται η μεταφορά: δεν είναι σκυλιά οι γυναίκες για να τις φιμώσουν· είναι γυναίκες, και «δεν τις σωπαίνουν».

Ας προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε το σοφό, το σωστό αυτό «λάθος», πριν το πετροβολήσουμε.

* Ανήκω ή άνηκα; Άλλο ένα λάθος, που απαντά όλο και συχνότερα τα τελευταία χρόνια: «άνηκα», αντί για το σωστό «ανήκα» κ.ο.κ.

Πιο παλιά, το λάθος δεν σπάνιζε στις σχολικές αίθουσες, στο στόμα εν γένει των μαθητών, όλων των βαθμίδων, όπως με διαβεβαιώνει φίλη εκπαιδευτικός. Τώρα όμως βγήκε στους δρόμους και στα τηλεοπτικά κανάλια, στο στόμα όχι των όποιων «αστοιχείωτων» δημοσιογράφων αλλά και πολυγράμματων ανθρώπων.

Η λογική της γλώσσας και του λάθους; Πολύ απλή: αγοράζω-αγόραζα, ψωνίζω-ψώνισα, πληρώνω-πλήρωσα, παραβιάζω-παραβίαζα…, όλα ανεβάζουν τον τόνο στον παρατατικό και τον αόριστο. Εξαίρεση το «ανήκω», που επιμένει να διατηρεί αμετακίνητο τον τόνο. Δύσκολα τις ανέχεται, δύσκολα τις ανεχόταν πάντοτε, από τα αρχαία κιόλας χρόνια, τέτοιες «ιδιοτροπίες», τέτοιες «αταξίες», η γλώσσα.

Θα συμμορφώσει και εδώ; Θα το ενσωματώσει το λάθος; Πιθανότατα, και με τους δικούς της χρόνους, νομίζω πως ακούω τον Τάσο.

* Που τον αποχαιρέτησε μ’ ένα σύντομο αλλά ιδιαίτερα εύγλωττο κείμενο μια παλιά του φοιτήτρια πριν από λίγα χρόνια (Μερόπη Βούλγαρη, 20.12.17). Μου το έστειλαν τούτες τις μέρες, και το μεταφέρω:

«Τέτοιες μέρες –και όχι μόνο– ο Τάσος μας αποχαιρετά ξανά και ξανά. Αλλά ποτέ δεν αποχωρεί.

»Υπάρχουν άνθρωποι που μας σφραγίζουν με ανεξίτηλη σφραγίδα την καρδιά. Αν τυχαίνει ένας τέτοιος άνθρωπος να είναι και δάσκαλός σου, τότε η σφραγίδα είναι πυρωμένη.
Η περίπτωση του Τάσου ήταν “περίπτωση”.

»Μας οδηγούσε, πότε ακροπατώντας και πότε ορμώντας, σε μονοπάτια όπου η επιστήμη έπαιζε παιχνίδια με τη μεταφυσική, το ένστικτο, αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί.

»Κι εμείς ακολουθούσαμε εκμαυλισμένοι, γοητευμένοι και ερωτευμένοι.

»Ποτέ ένας δάσκαλος δεν ενσάρκωσε για μας τόσο ουσιαστικά την έννοια “ανθρωπιστικές σπουδές” όσο αυτός, με τόση βαθιά αγάπη για το φως αλλά και το σκοτάδι της ανθρώπινης φύσης, με τόση συμπόνια και θυμηδία και σαρκασμό και μοναδικό χιούμορ και γέλια και κλείσιμο του ματιού.

»Τέτοιες μέρες -και όχι μόνο- ο Τάσος μας ξανακλείνει το μάτι και νιώθουμε να μας φωτίζει και να μας θερμαίνει ξανά αυτό που ήταν, αυτό που είναι, Licht und Wärme!»