φεγγαράκι μου λαμπρό, άλλο ένα κρυφό σχολειό

[απντέιτ, 23/7/08, βλ. στο τέλος]

Αν πάτε στην Πάτμο, αξίζει μεταξύ άλλων να δείτε (αντιγράφω από τα Νέα 4.7.08, ένθετο «Διακοπές»):

«Το Πετροκάραβο. Το μικρό νησάκι που μοιάζει με γερμένο καράβι που το ακολουθούν δύο βαρκούλες πρωταγωνιστεί σε πολλούς θρύλους και παραδόσεις. Κάποιοι μιλούν για ένα πειρατικό πλοίο που το πέτρωσαν οι προσευχές του όσιου Χριστόδουλου. Στο νησάκι λέγεται ότι την περίοδο της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε κρυφό σχολειό».

διαβάστε τη συνέχεια...

Από το 1978 ώς και το 2002, ήτοι χρόνους είκοσι και τέσσερους, όλα μου τα καλοκαίρια τα πέρασα στην Πάτμο, συν πολλά από τα Πάσχατα. Το Πετροκάραβο λοιπόν είναι ένας επιβλητικός βράχος καταμεσής στη θάλασσα, στο Ικάριο, στην πίσω μεριά της Πάτμου, ενάμισι μίλι από τις ακτές. Μοιάζει όντως με μισοβουλιαγμένο καράβι, εξού και η ονομασία του. Μυστηριώδης φαντάζει ο βράχος από τις Λεύκες την ώρα του δειλινού, ή από ψηλά από τη Χώρα, καθώς ξεχωρίζει μες στη θαμπάδα του καλοκαιρινού απομεσήμερου.

Πόσο πιο μαγικός όμως και προπάντων συγκινητικός θα ήταν στα μάτια μου, αν ήξερα για το κρυφό σχολειό. Φευ, δεν έτυχε να μου το πουν εμένα αυτό που είπαν τώρα στη δημοσιογράφο. Θα ’βλεπα έτσι με τα μάτια της ψυχής μου, γιατί δάκρυα θα θόλωναν τα μάτια τα κανονικά μου, θα ’βλεπα λέω τα μικρά σκλαβόπουλα, να ροβολάν μέσα στη νύχτα από τη Χώρα κάτω, ή από το χωριουδάκι του Κάμπου, τυλιγμένα στο τριμμένο πανωφόρι τους, να μαζεύονται σε μιαν απόμερη ακτή και να μπαίνουν στη βαρκούλα, τραγουδώντας χαμηλόφωνα, μην τους ακούσει ο Τούρκος, το Φεγγαράκι μου λαμπρό φέγγε να κωπηλατώ για το πέτροκαραβό. Κι έπειτα από ενάμισι μίλι να αποβιβάζονται στην πίσω μεριά, υποθέτω, του βράχου, όπου θα υπήρχε το σχολειό, αόρατο από το βλέμμα του κατακτητή, κι εκεί λοιπόν, προστατευμένα από του Τούρκου τη μαχαίρα, θα μάθαιναν από το Οκτωήχι τα γράμματα της λευτεριάς.

Ο μελετητής Παναγιώτης Στάθης παρακολούθησε πώς τα 10 κάποτε, ώς τη δεκαετία του 1960, κρυφά σχολειά, άρχισαν από τη δεκαετία του 1970 να αβγαταίνουν, κάτι σαν τις πολυκατοικίες την εποχή της αντιπαροχής, και μέσα σε δύο δεκαετίες ξεπέρασαν την εκατοντάδα: 102 είχαν φτάσει κάποια στιγμή –δεν ξέρω αν η ιερά νήσος Πάτμος τού χαρίζει τώρα το 103ο, ή αν βρήκε κι άλλα στο αναμεταξύ.

Αντιγράφω εδώ όπως τον αντέγραφα σε παλαιότερη επιφυλλίδα μου:

«Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 τα κρυφά σχολειά ανά την Ελλάδα που έχω συναντήσει δεν ξεπερνούν τα 10. Πρόκειται για τα κρυφά σχολειά στις μονές Φιλοσόφου Δημητσάνας [...], Ντίλιου Ιωαννίνων, Αγίας Τριάδας Τήνου, Αγίου Γεωργίου Φενεού Κορινθίας, και ίσως ακόμα στις μονές Φανερωμένης Ιεράπετρας, Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων Λακωνίας, Άνω Δίβρης Ηλείας, καθώς και ένα τοπωνύμιο στην Ίο. Από αυτά δε μόνο τα τρία πρώτα εμφανίζονται προπολεμικά. Από τη δεκαετία του 1970 όμως τα “ανακαλυπτόμενα” κρυφά σχολειά αυξάνονται κατακόρυφα…» Και φτάνουν αισίως τα 102!

Από αυτά, τα περισσότερα «αναφέρονται σε ιστοσελίδες που έχουν στόχο, άμεσα ή έμμεσα, την τουριστική αγορά: σελίδες προβολής νομών, δήμων ή παλαιών κοινοτήτων, σελίδες τουριστικών επιχειρήσεων, σελίδες προβολής μοναστηριών». Όπου κελί, ανήλιαγο δωμάτιο ή κρύπτη, εκεί κι ένα κρυφό σχολειό. Ακόμα κι αν σε ορισμένα μετά βίας χωράει ένας άνθρωπος μόνος του. Ακόμα κι αν βρίσκονται μακριά από οικισμούς, όπου χρειαζόταν ταξίδι ολόκληρο για να φτάσει, και μάλιστα κρυφά, μικρό παιδί. Ακόμα κι αν πολλά εντοπίζονται σε μέρη όπου λειτουργούσε φανερά κοτζάμ ιερατική ή ανώτερη σχολή. Ακόμα κι αν ορισμένα από αυτά τοποθετούνται τώρα μέσα σε οθωμανικά κάστρα, όπως στα κάστρα της Κορώνης και του Άργους!

Περισσότερα, στην πολύτιμη μελέτη του «Το κρυφό σχολειό: διαδρομές της ιστορίας, διαδρομές του μύθου» στα Πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου Η ιστορία ως διακύβευμα: Μορφές σύγχρονης ιστορικής κουλτούρας, παράρτημα του περ. Historein, τ. 4 (2003-2004), (σε μορφή cd rom.). Βλ. επίσης, του ίδιου, "Ιστορική κουλτούρα και κατασκευασμένη μνήμη: τα κρυφά σχολειά", στο Επιστημονικό Συμπόσιο Μύθοι και ιδεολογήματα στη σύγχρονη Ελλάδα (23 και 24 Νοεμβρίου 2005), Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2007, σελ. 225-258.


ΥΓ. Και καλά, της δημοσιογράφου της είπαν και έγραψε. Αν όμως πάλι της έλεγε κανείς ότι στο Πετροκάραβο λειτουργούσε και ξακουστό πορνείο από τα ρωμαϊκά τα χρόνια, όπου περνούσαν στα κατοπινά τα χρόνια και ξεχαρμανιάζανε οι πειρατές, και δεν τους βαστούσαν έπειτα τα πόδια τους ν’ ανέβουν ώς τη Χώρα επάνω, κι έτσι έμεινε άπαρτο το Καστρομονάστηρο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, θα τα ’γραφε άραγε κι αυτά;


απντέιτ, είπαμε:

σιγά που θα του 'χε ξεφύγει κοτζάμ Πετροκάραβο του Π. Στάθη --που ήδη έφτασε τη συλλογή του με κρυφά σχολειά στα 115 (με ελεγμένες πληροφορίες, γιατί περιμένουν κι άλλα στη σειρά!): να του ευχηθούμε μακροημέρευση, να μην μπορεί πια να τα μετρήσει, και στη χιλιάδα θα του κάνουμε πάρτι λαμπρό

το Πετροκάραβο λοιπόν, όπως είχε την καλοσύνη να με πληροφορήσει, όταν νόμισα κι εγώ πως είχα βρει κάτι να τον τρατάρω, απαντά "επισήμως" στην έκδοση του αρχιμανδρίτη Ναυκράτιου Τσουλκανάκη, Η συμβολή της μονής Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην εμφάνιση και καλλιέργεια της παιδείας στην Πάτμο, ανάτυπο από τα Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου με θέμα: Ι. Μονή Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου – 900 χρόνια ιστορικής μαρτυρίας (1088-1988), Πάτμος, 22-24 Σεπτεμβρίου 1988, Αθήνα 1989, σελ. 305. Εκεί αναφέρεται ότι στο ξερονήσι Πετροκάραβο κοντά στην Πάτμο «κατά το θρύλο κάποτε λειτούργησε κρυφό σχολειό»

με φερετζέ λοιπόν το θρύλο, ο άγιος πατέρας πληροφόρησε και το διεθνές κοινό όχι απλώς ότι υπήρχαν κρυφά σχολειά --αλίμονο, αυτό είναι δεδομένο-- αλλά και ότι δεν έμεινε ορφανή από κρυφό σχολειό κι η Πάτμος, που, καθότι ιερά νήσος, το δικό της δεν το 'χε όπου κι όπου, μα μεσοπέλαγα

το καλυτερότερο: "ας σημειωθεί ότι ο συγγραφέας" μού γράφει ο Π. Στάθης "αναφέρει παράλληλα ότι η οργανωμένη εκπαίδευση στη μονή του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου δεν σταμάτησε ποτέ, ούτε κατά την πρώτη περίοδο της τουρκοκρατίας"

φαίνεται ότι το Πετροκάραβο το είχαν για μεταπτυχιακά