Η εκδίκηση της ροπής

Τα Νέα, 31 Μαΐου 2008

                                                              στον Άγγελο Ελεφάντη

«Τι περιμένει κανείς όταν το υπουργείο παιδείας θεωρεί δεδομένο πως οι υποψήφιοι των πανελλαδικών αγνοούν τη λέξη “ψεγάδι” και τους την ερμηνεύουν εκ των προτέρων;»

Παραθέτω από μνήμης, αλλά δεν προδίδω, πιστεύω, το νόημα της αποστροφής γνωστού φιλολόγου, συγγραφέα κτλ. σε κάποια εκδήλωση σε μεγάλο θέατρο τις προάλλες. Είχα αποφασίσει έτσι κι αλλιώς να μπω κι εγώ στο χορό, αφού ξανάρχισαν τα όργανα, αν τάχα σταματήσανε ποτέ, για την περιλάλητη «λεξιπενία» των νέων, βρήκα όμως χαρακτηριστικό το παράδειγμα αυτό, το ψεγάδι δηλαδή, ή μάλλον τη μεμονωμένη χρήση του, σαν επιτομή του τελευταίου «ανοσιουργήματος».

διαβάστε τη συνέχεια...

Το ανοσιούργημα, γνωστό: στις πανελλαδικές εξετάσεις στο μάθημα της νεοελληνικής γλώσσας δόθηκε ένα εκτενές απόσπασμα από τις Δοκιμές του Σεφέρη, με υποσημειωμένη την ερμηνεία εφτά (7) λέξεων. Όχι, δε θα πω πόσες λέξεις ήταν όλο το απόσπασμα και τι ελάχιστο ποσοστό αντιπροσωπεύουν οι εφτά λέξεις. Σημασία έχει ποιες είναι αυτές οι λέξεις, που το ίδιο το υπουργείο θεώρησε ότι θα δυσκολέψουν ίσως τους εξεταζομένους, κι έτσι τους τις ερμήνευσε εκ των προτέρων –αντίθετα δηλαδή από το 1985, όταν οι ίδιοι οι μαθητές ζήτησαν την ερμηνεία δύο άγνωστών τους λέξεων, της ευδοκίμησης και της αρωγής.

Περίπου πρώτο σε προτίμηση στον καταγγελτικό λόγο φαίνεται να είναι το ψεγάδι. Θα συμφωνήσω, προς στιγμήν, πως είναι ίσως υπερβολικό να θεωρείται άγνωστη λέξη το ψεγάδι.

Όμως εγώ θα αντιτάξω στο ψεγάδι, επιλεκτικά και εγώ, αφού μας αρέσουν τέτοια μικρόχαρα παιχνίδια, μιαν άλλη λέξη από τις εφτά: τη ροπή. Και θα προκαλούσα, μακάρι με μεγάλα στοιχήματα στο τραπέζι, όλους αυτούς που σέρνουν το χορό να μας πουν τι σημαίνει ροπή. Ίσως και να εξειδίκευα: τι σημαίνει ροπή προπάντων για έναν μαθητή.

Ο λόγος προφανής, εδώ θα ομοφωνούσαν, πιστεύω, όλοι οι ερωτώμενοι πως, ειδικά για μαθητή, η ροπή κάτι σημαίνει τέλος πάντων στη Φυσική, αυτήν δηλαδή την οποία διδασκόταν μόλις χτες ο μαθητής.

Έπειτα όλοι θα συμπλήρωναν πως γενικότερα ροπή είναι η τάση, η κλίση για κάτι.

Και μόνο ελάχιστοι, ελαχιστότατοι, και πάντως όχι όσοι έγραψαν ήδη για το θέμα αυτό, θα ζητούσαν να δουν τη λέξη στα συμφραζόμενά της –γιατί μόνο έτσι κανονικά υφίσταται και νοηματοδοτείται μια λέξη.

Πάμε όμως στα λεξικά:

Μπαμπινιώτη, σκοπίμως, αλλά και γιατί όχι:

«ροπή (η) 1. ΦΥΣ. το μέτρο τής επίδρασης μιας δύναμης, που περιστρέφει ένα σώμα γύρω από σημείο ή άξονα…» κτλ.· «ροπή δυνάμεως / ζεύγους δυνάμεων // μαγνητική / ηλεκτρική ~ 2. (μτφ.) η τάση, η προτίμηση για ορισμένα πράγματα ή για συγκεκριμένη συμπεριφορά: έχει ~ προς την κλεψιά…» κτλ.

Και του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη:

«1α. κλίση, απόκλιση προς κατεύθυνση. β. (φυσ.) ~ δύναμης, το γινόμενο της έντασης…» κτλ. «2. έντονη φυσική κλίση, τάση…» κτλ.

Τα ίδια, με λιγότερα ή περισσότερα λόγια και παραδείγματα, θα βρούμε σε όλα τα σύγχρονα λεξικά.

Ώρα να δούμε με ποια από τις δύο ή τρεις αυτές σημασίες χρησιμοποιεί τη λέξη ο Σεφέρης στο συγκεκριμένο απόσπασμα:

«Αλήθεια, υπάρχουν ροπές που νομίζουν πως η παράδοση μάς στρέφει σε έργα παρωχημένα και ανθρώπους παρωχημένους…»

Και ερμηνεύει, ορθότατα, το υπουργείο: ροπές= απόψεις!

Δηλαδή ούτε «κλίση, απόκλιση προς κατεύθυνση», ούτε «ροπή δύναμης», κατά τη Φυσική, ούτε «έντονη φυσική κλίση, τάση», σύμφωνα με τα νεότερα λεξικά, αλλά και με τα παλαιότερα, π.χ. με του Δημητράκου, που έχει μια ολόκληρη στήλη μεγάλου σχήματος στη ροπή, εννιά (9) διαφορετικές ή συγγενείς σημασίες με πλήθος παραδείγματα, αλλά καμία σαν του Σεφέρη.

Αν υπάρχει τσίπα, θα σταματούσε εδώ η ιλαρή ανεκδοτολογία και η ακόμα πιο φαιδρή ιερεμιάδα για την κατάσταση των νέων και της γλώσσας. Προέχει η κατάσταση των πνευματικών ανθρώπων.

Αλλά στη φράση που μόλις είδαμε, πλάι στις ροπές, είναι κι άλλη από τις εφτά αμαρτωλές, η λέξη παρωχημένα (παρωχημένα έργα και παρωχημένοι άνθρωποι), που κι αυτή ορθώς ερμηνεύτηκε από τις υπηρεσίες του υπουργείου: ξεπερασμένα.

Χμ, περάσαμε στα δυσκολότερα, από μιαν άποψη, αφού εδώ λεξικά και υπουργείο συμφωνούν. Προς τι η ερμηνεία τότε;

Γιατί εδώ δεν «συμφωνεί» ο Σεφέρης. Μάλλον –κι ας μη σηκωθούν οι πέτρες του κόσμου όλου να με βαρέσουν, παρακαλώ– η διατύπωση του Σεφέρη δεν είναι ό,τι το ευστοχότερο. Αν συμφωνούμε όλοι, και μαζί μας και τα παιδιά του λυκείου, ότι παρωχημένος είναι όχι απλώς ο περασμένος, αλλά ο ξεπερασμένος, κοινώς ο ντεμοντέ, τότε, καλά, τα ντεμοντέ, τα ξεπερασμένα έργα, αλλά και ξεπερασμένοι, ντεμοντέ άνθρωποι;

Είμαστε όμως πια στο χώρο της μεταφοράς. Όπου και λειτουργούν οι περισσότερες από τις επίμαχες λέξεις. Και σε εποχή που η ευρύτερη καθαριστική τάση βάζει σε εισαγωγικά την παραμικρή μεταφορά (ο Χ έδωσε το «παρών», το έργο «κλείνει» το μάτι στο θεατή κτλ.), τη στιγματίζει δηλαδή κατά κάποιον τρόπο και την αποβάλλει από το σώμα της καθαυτό γλώσσας, είναι τουλάχιστον υποκριτικό να επικρίνεται η επεξήγηση μιας μεταφοράς σε ειδικές συνθήκες, όπως είναι οι εξετάσεις, και με προκείμενο ένα δοκίμιο.

Έτσι, συνεχίζουμε: «το πράγμα που με βοήθησε περισσότερο από κάθε άλλο δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοουμένου, αλλά η πίστη μου και η προσήλωσή μου σ’ έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων ανθρώπων…» λέει ο Σεφέρης.

Αστραπόβροντα πάλι και εδώ: μεταφράστηκε η λέξη περασμένων= «ανθρώπων που έχουν φύγει από τη ζωή».

Με το συμπάθιο, αν δεν κοροϊδευόμαστε κιόλας: στον πανικό των εξετάσεων, κάτι που μόνο το υπουργείο το επισήμανε, διότι οι τιμητές δουλεύουν και παρατηρούν πάντοτε εν κενώ αέρος, στον πανικό λέω των εξετάσεων, μπροστά στο δέος επιπλέον του ογκόλιθου που λέγεται Σεφέρης, είναι τάχα τόσο παράδοξο να σταθεί κανείς, αμήχανος έστω, μπροστά σε άλλη μια μεταφορά, όμως κατά το ήμισυ: «ζωντανοί και περασμένοι άνθρωποι»;

Το απομόνωσαν κι αυτό, μαζί με το ψεγάδι, οι ολοφυρόμενοι ή είρωνες απλώς. Πως μεταφράστηκε η λέξη περασμένοι. Όμως μεταφράστηκαν οι περασμένοι άνθρωποι: σαν πόσες φορές το λένε έτσι εκείνοι στη ζωή τους; Άρα; Τι θέλει να πει ο ποιητής, είναι η εύλογη και λογοπαικτική ερώτηση. Γιατί όχι «ζωντανοί και νεκροί» ή αλλιώς «σημερινοί / τωρινοί και περασμένοι»; Μα επειδή, βεβαίως, είναι ποιητής, θα πούμε εμείς. Και ξεμπερδέψαμε. Αντίθετα με τον μαθητή. Που επειδή ακριβώς ξέρει –όσο ξέρει, αδιάφορο εδώ– πως έχει να κάνει με ποιητή, και μάλιστα με Σεφέρη, θα κάτσει να διπλοτριπλοσκεφτεί, και μάλιστα, το ξαναλέω, πάνω σε εξετάσεις.

Με όλα αυτά, άλλα ψιλά, άλλα χοντρά, αγγίξαμε άλλο μεγάλο θέμα, που δεν είναι φυσικά της ώρας, γιατί η λογοτεχνία δεν ενδείκνυται για γλωσσικό μάθημα.

Να εξετάζονταν οι αυτόκλητοι εξεταστές;

Συνοψίζω κλιμακωτά τα όσα είδαμε για τις τέσσερις από τις εφτά λέξεις με τις οποίες το υπουργείο προεξόφλησε την αδαημοσύνη των εξεταζομένων. Έχουμε λοιπόν

–την ίσως υπερβολική εκτίμηση ότι η λέξη ψεγάδι είναι προβληματική στην κατανόησή της·

–την αμήχανη ή που σίγουρα γεννάει αμηχανία χρήση της λέξης περασμένοι [άνθρωποι], και πιο πολύ

–την ελαφρώς αδόκιμη χρήση της λ. παρωχημένοι, μιλώντας πάλι για ανθρώπους· και το σοβαρότερο:

–την αυστηρά προσωπική χρήση τής λ. ροπή στο σεφερικό κείμενο.

Τυχαία ήρθαν στη ροή της επιφυλλίδας οι τέσσερις αυτές λέξεις. Τα ίδια, αναλογικά, ισχύουν και για τις άλλες τρεις: υπόδικη· του ανδροειδούς· να εξοβελιστεί. Αξίζει παραταύτα να σταθούμε και σ’ αυτές, αφού έτσι κι αλλιώς έμειναν αρκετά να πούμε.

Ώς την επόμενη επιφυλλίδα, μας το χρωστούν όσοι ανασκουμπώθηκαν και πάλι στην απαξίωση των νέων, της γλώσσας, της γλωσσικής παιδείας κτλ., ο καθείς και ο στόχος του, αλλά ίσως ακόμα περισσότερο μας το χρωστούν όσοι απλώς πέταξαν την κουβέντα τους, δεν καταδέχτηκαν δηλαδή να ασχοληθούν περισσότερο με το τόσο «αυτονόητο», το τόσο «εξόφθαλμο» τη φορά αυτή, ακούς εκεί να μεταφράζεται η νεοελληνική στη νεοελληνική, να μεταφράζεται ο Σεφέρης, μας το χρωστούν λέω όλοι αυτοί να ερμηνεύσουν –άντε, ας κάνουμε σκόντο– μία μόνο λέξη, το ανδροειδές. Χρησιμοποιώντας, αντίθετα με τους εξεταζομένους, όλα τα λεξικά τους.

Και τότε, αλίμονο, θα γελάσουμε. Αν τάχα είναι για γέλια τέτοιου είδους προχειρότητες και ανευθυνολογίες.