Ροϊχλίνειος και Σοσάρα ή η τετραχοτόμηση ενός λεξικού

Τα Νέα, 8 ΜαρτΙου 2008

Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα, από τα θρυλικά ζευγάρια της ιστορίας της λογοτεχνίας· ενώ ο Ροϊχλίνειος και η Σοσάρα διεκδικούν μια θέση στην ιστορία της λεξικογραφίας


Γίνεται να λημματογραφείς τον ροϊχλίνειο, το φυτούλι και τη σοσάρα και να απουσιάζει π.χ. το πασίγνωστο σήμερα αλλά διόλου σημερινό μπλογκ, καθώς και η ελληνική του απόδοση, το ιστολόγιο;

το πλήρες κείμενο:

Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Λίβιστρος και Ροδάμνη, Φλώριος και Πλατζιαφλώρα, Ιμπέριος και Μαργαρώνα, Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, μορφές από τα βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα, ή Ερωτόκριτος και Αρετούσα, τώρα Ροϊχλίνειος και Σοσάρα.
Το πάντρεμα του παλιού με το νέο, η διαχρονία της ελληνικής, έστω σε μικρό της μέρος, ο Ροϊχλίνειος, με κάτι από τον αέρα μεσαιωνικού έπους, και η Σοσάρα, θαρρείς από λαϊκή αυλή του Μεταξουργείου, Σοσάρα όπως Φροσάρα φερειπείν.

Όμως πεζή είναι η πραγματικότητα, έτσι και δούμε τα δυο ονόματα γραμμένα με πεζό το αρχικό: ροϊχλίνειος και σοσάρα –πουφ, πάει η ποίηση όλη…

Αν μάλιστα τα συναντήσουμε σε ορθογραφικό λεξικό, χωρίς ερμήνευμα δηλαδή, περνάμε στο χώρο του μυστηρίου, στις πύλες του ανεξήγητου, στον αθέατο κόσμο του Χαρδαβέλα ή στα λιβάδια του Λιακόπουλου.

Η σοσάρα λοιπόν: ψάχνω Μπαμπινιώτη, τίποτα· ψάχνω Τριανταφυλλίδη, τίποτα· μεγάλο Δημητράκο, ούτε· ψάχνω στο ίντερνετ: α, από τα θέματα σος στις εξετάσεις, το κατεξοχήν θέμα σος, η σοσάρα! Λέξη της νεανικής-μαθητικής αργκό δηλαδή, με μόλις 7 εγγραφές στη διαδικτυακή μηχανή αναζήτησης γκουγκλ, λέξη που βρήκε όμως τη θέση της σε ορθογραφικό λεξικό, και μάλιστα επίτομο. Μαζί με τον κατά πολύ γνωστότερο φύτουλα, αλλά και το φυτούλι, τον παλαιότερο σπασίκλα δηλαδή, που κι αυτός λημματογραφείται, όπως και η σπασίκλω, σε χωριστό λήμμα. Κι όταν, από την άλλη, δεν υπάρχει το πολύ πιο γνωστό μπάζο. Δηλαδή υπερβολή; Σίγουρα η γνωστή λεξικογραφική βουλιμία, με αδιαφανείς αρχές, άρα μάλλον η επίσης γνωστή προχειρογραφία. Ή μήπως υπερβολές δικές μου;

Ο ροϊχλίνειος τώρα: κοιτάζω πάλι Μπαμπινιώτη, την πρώτη έκδοση που έχω, τίποτα· και τα άλλα μεγάλα λεξικά, τίποτα· τώρα όμως ούτε στο ίντερνετ, τίποτα απολύτως. Αναζήτησα τότε, όπως όφειλα, την τελευταία έκδοση του μεγάλου Λεξικού Μπαμπινιώτη, και ιδού το φως: «αυτός που αναφέρεται στον Γερμανό ελληνιστή J. Reuchlin»· και παράδειγμα, η ροϊχλίνεια προφορά, που αντιδιαστέλλεται προς την ερασμιακή. Αυτό κι αν είναι υπερβολή… Αλλά ροϊχλίνειος σε επίτομο ορθογραφικό λεξικό δεν είναι απλώς υπερβολή, είναι –και λίγα λέω– λάθος. Και, για να το συνεχίσω τότε: αν ροϊχλίνεια προφορά, ροϊχλίνειος τι θα μπορούσε να ’ναι; Μήπως «ο σουαρές» (βλ. παρακάτω); Και επίσης, αφού ο ροϊχλίνειος από τον Reuchlin, που μεταγράφεται Ρόυχλιν, με -υ, σύμφωνα και με τον Μπαμπινιώτη (Μπ.), τότε δε θα ’πρεπε να είναι «ροϋχλίνειος» –όπως κεϋνσιανισμός, από τον Κέυνς (πάλι σύμφωνα και με τον Μπ.);

Ο λόγος για το Ορθογραφικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής του Μπ., το οποίο κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες, λουσμένο, όπως είναι φυσικό, στα φώτα της δημοσιότητας. Έπειτα από το μεγάλο Λεξικό του Μπαμπινιώτη, στην αχρηστεμένη ουσιαστικά από τον ίδιο πρώτη του έκδοση, έπειτα από μια «επανεκτύπωση» με ριζικές αλλαγές και μια λεγόμενη δεύτερη έκδοση, με ακόμα πιο ριζικές αλλαγές· έπειτα από το Λεξικό για το Γραφείο και το Σχολείο, επιτομή ουσιαστικά του Μεγάλου· και από μια επιτομή της επιτομής, ή μια επιτομικότερη επιτομή του Μεγάλου, το Μικρό Λεξικό, ήρθε τώρα, τέταρτο στη σειρά, το Ορθογραφικό, και αναγγέλλεται η έκδοση και πέμπτου, ετυμολογικού. Η τετραχοτόμηση δηλαδή και οσονούπω πενταχοτόμηση ενός λεξικού: ο κομπιούτορας να ’ναι καλά, που τον ταΐζουμε όλες τις λέξεις, και ιδού λημματολόγιο νέο, βαλμένο μία έτσι, μια αλλιώς, οριζοντίως, διαγωνίως και καθέτως, κι έχουμε όσα λεξικά ποθεί η ψυχή μας: για κοντινές εξορμήσεις στο βουνό, για κοντινές εξορμήσεις στη θάλασσα, για μακρινά ταξίδια αεροπορικώς, για υπερπόντια ακτοπλοϊκώς, για την κουζίνα και το μπάνιο, για τη βεράντα και τον κήπο κ.ο.κ.

Αλλά πώς παρουσιάζεται το καινούριο, το Ορθογραφικό Λεξικό; πώς αιτιολογείται η έκδοσή του; «Εξηγεί και διδάσκει την ορθογραφία», αυτό είναι το διαφημιστικό σλόγκαν: «συλλάβαμε την ιδέα και δουλέψαμε σκληρά» γράφει ο συντάκτης του, έτσι, στο α΄ πληθυντικό παντού, «για να δώσουμε ένα Ειδικό [κεφαλαίο Ε!] Ορθογραφικό Λεξικό, στο οποίο να εξηγείται και να διδάσκεται συγχρόνως η ορθογραφία της Ελληνικής»: να εξηγείται; και να διδάσκεται; Πώς; Με τα «3.500 ορθογραφικά σχόλια για τη σωστή ορθογραφία των λέξεων» ίσως. Που από αυτά τα περισσότερα αφορούν την αντιδιαστολή προς την μπαμπινιωτική ορθογραφία, όπως αποτυπώθηκε στο Μεγάλο. Μα και το Μεγάλο Λεξικό έχει δεν ξέρω πόσες χιλιάδες σχόλια, σίγουρα και εύλογα πολύ περισσότερες από το Ορθογραφικό. Εκείνο δηλαδή δεν εξηγεί και δεν διδάσκει;

Γιατί λοιπόν το Ορθογραφικό δεν είναι, γιατί να μην είναι απλώς ένα όντως επίτομο ορθογραφικό λεξικό, πολύτιμο με τα σχόλιά του κτλ.; Γιατί κάτι τέτοιο θα απαιτούσε όντως «σκληρή δουλειά», περισσότερη από το τάισμα του υπολογιστή π.χ., όπως θα δούμε παρακάτω, οπότε κι έχουμε απλώς το ερζάτς του Μεγάλου, ίσως και σε ακόμα πιο αδόκιμη εκδοχή, όσον αφορά το λημματολόγιο. Και το λημματολόγιο είναι αυτό που χαρακτηρίζει καταρχήν ένα λεξικό, πόσο μάλλον, ή κυρίως, ένα ορθογραφικό λεξικό.

Αν λοιπόν (και) αυτό το λεξικό εξηγεί και διδάσκει όσο τουλάχιστον το Μεγάλο, ή αν εγκαταλείψουμε επιτέλους το σχετικό διαφημιστικό εύρημα, πού αλλού βασίστηκε η προβολή του Ορθογραφικού; στο πώς γράφονται και πώς «θα έπρεπε» να γράφονται οι λέξεις.

Γινόμαστε αφόρητα ανιαροί –ας μου επιτραπεί κι εμένα τώρα το α΄ πληθυντικό, παρότι δεν είναι της μεγαλοπρεπείας, ίσα ίσα απηχεί ευτυχώς μια πραγματικότητα: όπως έχω ξαναγράψει, όλο και πιο συστηματικός εμφανίζεται ο αντίλογος, π.χ. στο διαδίκτυο, από νεότερους επιστήμονες, φιλολόγους και γλωσσολόγους, τεκμηριωμένος αντίλογος στο μπαμπινιωτικό οικοδόμημα, ιδίως το ορθογραφικό. Γινόμαστε λοιπόν ανιαροί, γράφοντας τα ίδια και τα ίδια, προσωπικά όλο και με μεγαλύτερη δυσφορία καταπιάνομαι με τα μπαμπινιωτικά έργα, ίδια και απαράλλαχτα στην ουσία, αλλά ντυμένα μία έτσι, μια αλλιώς, ανάλογα με τις εκάστοτε προτεραιότητες και σκοπιμότητες, με το εκάστοτε ακροατήριο.

Αναδίπλωση; Και το επιστημονικό όραμα;

Χρειάζεται όμως ψυχραιμία, και ναι, επανάληψη, ξανά και ξανά, όσο ξανά και ξανά εμφανίζονται τα άλλα, με τυμπανοκρουσίες και ταρατατζούμ, από κανάλια και εφημερίδες. Το καινούριο λοιπόν στοιχείο είναι ελαφρά παραλλαγμένο το παλιό: το αγόρι, λέει τώρα, «θα έπρεπε» να γράφεται «αγώρι», και το τσιρότο «θα έπρεπε» να γράφεται «τσηρώτο», και τι πάει να πει συνήθεια, λέει, μάλλον είπε ο συντάκτης του λεξικού, σαν κάπως επιθετικά ή απηυδισμένος κατά την παρουσίαση του Ορθογραφικού Λεξικού, μια δυο φορές να το γράψουμε, πάει, το συνηθίσαμε. Έτσι, το Ορθογραφικό Λεξικό κυκλοφορεί «βασισμένο στη σχολική ορθογραφία», όπως σημειώνεται στο εξώφυλλο κιόλας. «Απλώς», στις «λιγοστές» λέξεις που αποκλίνουν από τη σχολική ορθογραφία, δίνεται σε σχόλιο η «ορθή ετυμολογική γραφή». Οπότε το αγόρι λημματογραφείται με -ο, σύμφωνα με τη σχολική ορθογραφία, αλλά σε σχόλιο εξηγείται η προέλευσή του και γιατί θα έπρεπε να είναι με -ω. Και υπάρχει και λήμμα αγώρι, που παραπέμεπει απλώς στο αγόρι. (Αλλά γιατί να υπάρχει λήμμα αγώρι; Πού απαντά το αγώρι, εκτός από το Μεγάλο του Μπαμπινιώτη, ώστε να λημματογραφηθεί, έστω και για να παραπέμψει αλλού; Ψιλά πάλι γράμματα, αλλά έχουν να κάνουν με στοιχειώδεις αρχές της λεξικογραφίας.)

Πόσο καινούρια όμως είναι αυτή η ιστορία;

Εν αρχή λοιπόν το Μεγάλο με την μπαμπινιωτική ορθογραφία, με τις συστατικές της αδυναμίες και ασυνέπειες, που τις έχουμε ήδη επισημάνει και θα τις ξαναδούμε στη συνέχεια. Ανεώχθησαν τότε οι ουρανοί, τα ύδατα εταράχθησαν, σίγουρα δημιουργήθηκε γενική, εκτεταμένη σύγχυση, πάντως η νέα ορθογραφία έγινε μόδα, λαϊφστάιλ. Παράλληλα υπήρξε και έντονη κριτική από σημαντική μερίδα του επιστημονικού κόσμου. Να θεωρήσουμε άραγε αναδίπλωση ότι το Λεξικό για το Γραφείο και το Σχολείο καθώς και το Μικρό Λεξικό εμφανίστηκαν με τη σχολική ορθογραφία, όσο πιο αθόρυβα όμως γινόταν; Και τώρα, ίσως επειδή η Ακαδημία Αθηνών ετοιμάζει το επίτομο δικό της λεξικό, με τη σχολική ορθογραφία κι αυτή, χρειάστηκε εσπευσμένα να εμφανιστεί ένα Ορθογραφικό, αλλά να διατυμπανιστεί πως είναι «βασισμένο στη σχολική ορθογραφία», και μαζί να μνημειωθεί μέσα από τα σχόλια το μπαμπινιωτικό σύστημα, μ’ ένα σμπάρο δηλαδή πολλά τρυγόνια, κανένα όμως, φοβάμαι, αυστηρά επιστημονικών προθέσεων.

Θα συνεχίσουμε όμως, κυρίως με το αλλοπρόσαλλο λημματολόγιο. Στο επόμενο, ο Ρώθων και η Σολίτσα.