72. Μικρά ορθογραφικά

Τα Νέα, 8 Δεκεμβρίου 2001

Φίλοι αναγνώστες και συνάδελφοι που από παλιά με παρότρυναν να ασχοληθώ με ορισμένα κοινά ορθογραφικά σφάλματα, έπειτα από τα δύο τελευταία άρθρα μου για τη χρήση του κόμματος (α, β), και μολονότι σημείωνα πως η στίξη γενικότερα είναι θέμα γραμματικοσυντακτικό και όχι ορθογραφικό, «με τσάκωσαν», όπως είπαν, και επανήλθαν. Η αλήθεια είναι πως έχω ήδη ασχοληθεί με ορθογραφικά θέματα, με αφορμή κυρίως το λεξικό Μπαμπινιώτη και μια γενικότερη τάση «καθαρισμού» που εμφανίζεται τελευταία στον Τύπο, όπου γράφονται λόγου χάρη χωριστά, σαν δύο λέξεις, ακόμα και τα αρχαία εξαπίνης και διό, ή μασκαρεύονται με αποστρόφους τύποι όπως: «ξανά’δα», «κάν’τε» και «κινάν’».

διαβάστε τη συνέχεια...

Η τάση αυτή με απασχόλησε συχνά, επειδή μαρτυρεί κατά κανόνα γλωσσοϊδεολογικές επιλογές, και δεν περιορίζεται, φυσικά, στην ορθογραφία, αλλά διαπρέπει και στη μορφολογία και στη φωνολογία, με όλα αυτά τα «ηρνείτο» και «κινείτο», τα «βιάσθηκε» (για τη βιασύνη κι όχι για το βιασμό) και «διώχθηκε» (για το «διώχνω» κι όχι για το «διώκω»). Διαφορετικά, αν το θέμα ήταν απλώς η ορθογραφία, την ίδια γεύση θα έχει πάντα το κουλούρι, είτε γραφτεί έτσι, με ένα λάμδα, όπως το έχουν όλα τα λεξικά, είτε με δύο, όπως το προτιμά το λεξικό Μπαμπινιώτη, είτε με τρία και με δεκατρία· και την ίδια δουλειά θα κάνει πάνω στην πληγή το τσιρότο, ακόμα κι αν το γράψουμε τσηρώτο, πάλι κατά Μπαμπινιώτη, ή και «τσυιρώτο» και «τσοιρότο» κι όποιον άλλο συνδυασμό φανταστεί κανείς, ακόμα κι αν το πούμε και το γράψουμε «λεμόνι» ή «βιτριόλι», αρκεί να έχουμε προηγουμένως συνεννοηθεί για τι πράμα μιλάμε, να υπάρχει δηλαδή μεταξύ μας αυτή η σύμβαση –διότι σύμβαση κατεξοχήν είναι ως γνωστόν και η γραφή και η ορθογραφία.

Θα κλείσω σήμερα με επιμέρους ορθογραφικά θέματα, που άλλα είναι προϊόν απλής παρανόησης και άλλα σχετίζονται με την τάση «καθαρισμού» που ανέφερα.

1. Ιδιαίτερα πολύπαθο είναι το να τος και να τον, να τη, να το, να τοι και να τους, να τες, να τα. Δηλαδή:

να τος ο Θωμάς, να τη πετιέται κτλ.

Δηλαδή: το δεικτικό να μαζί με αντωνυμία.* Ώς εδώ δεν θα ’πρεπε να υπάρχει κανενός είδους σύγχυση. Έχουμε όμως και τα:

να με, ήρθα· να σε, εδώ στη φωτογραφία, σε γνώρισα κτλ.,
πάλι δεικτικό με αντωνυμία, και –δεν ξέρω μέσα από ποιον περίπλοκο μηχανισμό– το: να μαστε, ήρθαμε, στη θέση του παλαιότερου να μας (και να σαστε, στη θέση τού να στε). Εδώ παρουσιάζεται σύγχυση με το ρήμα είμαι, καθώς ομοηχούν το να με / να ’μαι, να σε / να ’σαι. Συγχέεται δηλαδή το να με, γύρισα, με το πρέπει να ’μαι έτοιμος ώς το βράδυ· το να σε, σε βλέπω, μην κρύβεσαι, με το θα ’θελα να ’σαι πιο ξύπνιος κ.ο.κ. Έτσι, γράφεται συχνότατα ο ρηματικός τύπος αντί για την αντωνυμία («να ’μαι, ήρθα»), παρά το γεγονός ότι εδώ δεν έχει καμία θέση νοηματικά το ρήμα.

Αν όμως είναι ευεξήγητη αυτή η παρανόηση, τι στην ευχή θυμίζει τάχα η αντωνυμία τον, την, το, και γράφεται «να ’τον, να ’τη, να ’το», έτσι, με απόστροφο, λες κι έχουμε αφαίρεση, έκθλιψη ή δεν ξέρω εγώ τι άλλο; Και τι μπορεί τάχα να λείπει στην έκφραση: «να ’σου τον πάλι ο κ. Χ», και σημειώνεται απόστροφος στη γενική «σου»;

2. Έγραψα μέσα στην παρένθεση πιο πάνω σ’ τ’ ορκίζομαι, και σχεδόν δεν το αναγνωρίζω, αφού το βλέπουμε συνέχεια γραμμένο «στ’ ορκίζομαι». Έτσι βλέπουμε και το «θα στο δώσω στο σπίτι», όπου συγχέονται δύο διαφορετικά πράγματα, η αντωνυμία σου στην πρώτη περίπτωση (θα σου το δώσω=θα σ’ το δώσω, πάντα με απόστροφο λοιπόν) με την πρόθεση σε, που κρύβεται νομίμως στη δεύτερη περίπτωση (σε+το σπίτι=στο σπίτι).

3. «Προχωρείστε» και «τηλεφωνείστε» διαβάζουμε εξίσου συχνά. Εδώ πιστεύεται ίσως ότι το -ήστε είναι κατάληξη, οπότε σημειώνεται το -ει της κατάληξης της υποτακτικής: να προχωρήσ-εις, να τηλεφωνήσ-εις. Όμως έχουμε το -η του θέματος, και όχι κατάληξη· δηλαδή το προχωρήστε και το τηλεφωνήστε, με -η, είναι συγκεκομμένος τύπος τού προχωρήσ-ετε και του τηλεφωνήσ-ετε. (Και ωχ, τι μαρτύρησα τώρα, και θα τα δούμε πια κι αυτά γραμμένα με απόστροφο: «προχωρήσ’τε», «τηλεφωνήσ’τε»!)

4. Λέμε και γράφουμε ο παρών, η παρούσα, το παρόν. Και με οδηγό το παρόν συνέδριο ή το παρόν βιβλίο γράφεται πολλές φορές ότι ο τάδε «έδωσε το παρόν», ενώ εκείνος τίποτα δεν έδωσε, κανένα αντικείμενο γένους ουδετέρου, παρά ήταν «παρών», έδωσε το παρών στην εκστρατεία εκείνη, στον αγώνα κτλ.

5. Ας τελειώνω όμως πια τα αλλιώς ατέλειωτα, μ’ ένα λάθος που ξεφεύγει από τα αμιγώς ορθογραφικά, σχετίζεται άμεσα με την τάση «καθαρισμού», και μας επαναφέρει έτσι ομαλά, από τα Μικρά Ορθογραφικά, στην πεπατημένη της σειράς αυτής, στα Μικρά Γλωσσικά, ενώ παράλληλα με συγκινεί… προσωπικά, για λόγους προφανείς:

Λέμε πως
(α) χάρη στον Νίκο έχω αυτήν τη θέση σήμερα, και
(β) για χάρη του Νίκου έκανα τόσες θυσίες:
δύο διαφορετικά πράγματα δηλαδή, με διαφορετική πρόθεση (σε - για) και διαφορετική πτώση (αιτιατική - γενική), απλούστατη και φυσική εξέλιξη των παλαιότερων: χάρις εις και [προς] χάριν τού. Μα νά που μας ξινίζει ξαφνικά αυτό το χάρη, μας φαίνεται πολύ «μαλλιαρό». Πάμε λοιπόν κι εδώ πίσω, και επαναφέρουμε το χάρις. Επειδή όμως δεν είναι, φυσικά, ανεκτό στο αφτί μας το χάρις στο, τρώμε την πρόθεση και ησυχάζουμε: «χάρις το οποίο» διαβάζω όλο και πιο συχνά! Πρέπει λοιπόν να διορθώσουμε: «χάρις στο…», για να κάνουμε ξανά, άφρονες, εκούσιοι Σίσυφοι, την ίδια, παμπάλαιη διαδρομή, όπως ξεκίνησε από το

χάρις εις το → χάρις σε+το → χάρις στο → χάρη στο…

Και γίνεται πια αυτό το χάρις πασπαρτού, αντικαθιστά ακόμα και το χάριν+γενική, κι έτσι, στο ίδιο κείμενο, πιο κάτω από το «χάρις το οποίο» (=χάρη στο οποίο), διαβάζω και «χάρις των οποίων…» (=χάριν των οποίων / για χάρη των οποίων)!

Ή, για να ολοκληρωθεί η σύγχυση, μπαίνει το χάριν στη θέση τού χάρις: σε υπερπολυτελή έκδοση ποιημάτων το προλογικό σημείωμα κλείνει με τη δήλωση πως η έκδοση πραγματοποιήθηκε «χάριν της βοήθειας των τάδε» (=χάρη στη βοήθεια)· και «οι πύραυλοι Κρουζ έχουν γίνει τα αγαπημένα όπλα [...] χάριν της ικανότητάς τους να χτυπάνε στόχους» (=χάρη στην ικανότητά τους).

Αλίμονο, δουλειά δεν είχε ο διάολος… Κι ας διαβαστεί και αυτοκριτικά αυτό.


* Επί τη ευκαιρία, καλό θα ’ταν να τονίζεται το δεικτικό νά, και μαζί και το ορκωτικό μά: σ’ τ’ ορκίζομαι, μά το Θεό!, και κυρίως το προτρεπτικό γιά: γιά έλα εδώ!, που συχνά δημιουργεί σύγχυση ανάμεσα στην τελική πρόταση: Για να δούμε τις συνέπειες, θα ’πρεπε να μελετήσουμε… και την προτροπή: Γιά να δούμε τις συνέπειες: πρώτον, δεύτερον… κτλ.