31. Ο τρόμος της επανάληψης
Τα Νέα, 6 Μαΐου 2000
Διάφοροι απλουστευτικοί «κανόνες» βαλτώνουν στην προεπιστημονική ηλικία της διδασκαλίας της γλώσσας, και μας κρατούν εκεί καθηλωμένους, με τη μαγική ισχύ που χαρακτηρίζει τα γλωσσικά ξόανα και τοτέμ
το πλήρες κείμενο:
Επιστρέφουμε στα συντακτικά προβλήματα, εκεί όπου σκοντάφτουμε σε ξενική σύνταξη και στη μηχανική μεταφορά γενικευτικών ρήσεων που διεκδικούν την ισχύ κανόνων. Τέτοια φιρμάνια τα θυμόμαστε, φαντάζομαι, όλοι, με το υψωμένο απειλητικά δάχτυλο της δασκάλας: «δεν βάζουμε κόμμα πριν από το και», «θέλει πάντοτε κόμμα πριν από το που» και, το σημερινό θέμα μας, «μη χρησιμοποιείτε δυο φορές την ίδια λέξη» –απαγορεύσεις που αποτυπώνονται βαθιά στη γλωσσική μνήμη, όπως όλα τα μη της παιδικής ηλικίας.
Δεν είναι τυχαία η αναφορά μου στη σχολική ηλικία και τις απαγορεύσεις της: τέτοιου τύπου «κανόνες» σταθμεύουν, βαλτώνουν καλύτερα, στην παιδική, την προεπιστημονική ηλικία της διδασκαλίας της γλώσσας, κι εκεί μας κρατούν καθηλωμένους, με τη μαγική ισχύ που χαρακτηρίζει τα γλωσσικά ξόανα και τοτέμ. Μας πήρε χρόνια να ανακαλύψουμε –αν το ανακαλύψαμε εντέλει– ότι σχεδόν τις μισές φορές είναι απαραίτητο να μπει κόμμα πριν από το και, κι άλλες τόσες επιβάλλεται να μην μπει πριν από το που·* αλλιώς, το τίμημα είναι βαρύ: σύγχυση των διαφόρων όρων μιας πρότασης ή των όρων διαφορετικών προτάσεων, άρα σύγχυση του νοήματος. Δεν είναι δηλαδή απλές λεπτομέρειες υφολογικού χαρακτήρα, αλλά βασικοί συντελεστές για τη μετάδοση του νοήματος.
Ευτυχώς, είναι λιγότερο κρίσιμη η κατάσταση με την αποφυγή της επανάληψης. Πρόκειται όμως και εδώ για άσκοπη αλλά και υπεραπλουστευτική μεταφορά των αγγλικών, κυρίως, συντακτικών τρόπων και υφολογικών «κανόνων». Και ενώ στις περιπτώσεις του κόμματος ή του μη κόμματος ένας διορθωτής ή έστω μια δεύτερη ανάγνωση σώζουν την κατάσταση, τα αποτελέσματα από την αποφυγή της επανάληψης παραμένουν στο κείμενο, απαιτώντας δραστικότερη επέμβαση, και συχνά ανασύνταξη της φράσης, κάτι που δεν είναι πάντοτε επιτρεπτό, ή και για διάφορους λόγους εφικτό.
Ως προς το υφολογικό μέρος, ξεφεύγει από τα όρια της σελίδας αυτής να εξετάσουμε τη σημασία της επανάληψης. Θα παραπέμψω πάλι στον Κούντερα, όπως και στην προηγούμενη επιφυλλίδα, πάλι στις Προδομένες διαθήκες, όπου βρίσκουμε μια από τις πιο πρόσφατες θεωρήσεις για το «σημασιολογικό νόημα της επανάληψης», τη «μελωδική σπουδαιότητα», την «ομορφιά», και μάλιστα την «τέχνη της επανάληψης» (σ. 126-32).
Και θυμίζω τον Έλιοτ, με το περίφημο
Time present and time past
Are both perhaps present in time future
And time future contained in time past.
If all time is eternally present
All time is unredeemable…
από τα Τέσσερα Κουαρτέτα, ή το
There will be time to murder and create,
and time for all the works and days of hands
That lift and drop a question on your plate;
Time for you and time for me,
And time yet for a hundred indecisions…
από το Ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ, το οποίο απηχεί –στη γλώσσα που δεν ανέχεται, υποτίθεται, την επανάληψη– τον λόγο του Εκκλησιαστή: καιρός του αποκτείναι και καιρός του ιάσασθαι...
Αν όμως εδώ μπορούμε επιτέλους να καταλάβουμε τη σημασία της επανάληψης, καθώς επαναλαμβάνεται εμφατικά μια λέξη, έννοια-κλειδί για το νόημα ή το ύφος ενός λογοτεχνικού κειμένου, θα δούμε με αποτροπιασμό, φαντάζομαι, την επανάληψη μιας αντωνυμίας ή, χειρότερα, την παρήχηση συνδέσμου και αντωνυμίας: that that was what they had to do… Κι όμως, Κάθρην Μάνσφηλντ εδώ, η γνωστή για το ύφος της συγγραφέας (“Her first ball”, από τη συλλογή διηγημάτων The Garden Party).
Ας φύγουμε από τα επικίνδυνα χωράφια της λογοτεχνίας, αν και δεν θα ξεφύγουμε εύκολα από την οπωσδήποτε υποκειμενική αισθητική. Θέλω να δούμε την αποφυγή της επανάληψης που αντικαθιστά το ουσιαστικό με τη δεικτική αντωνυμία «αυτός» ή «εκείνος», ακόμα κι όταν δεν χρειάζεται τίποτε απολύτως:
«η μεγαλύτερη καταδίκη που αντιμετωπίζουν οι κατηγορούμενοι είναι αυτή της ισόβιας κάθειρξης»: δεν χρειάζεται όμως να επαναλάβουμε το «καταδίκη», ούτε να προσφύγουμε στο αυτή, που μας κουβαλάει και μια γενική πτώση· απλώς: η μεγαλύτερη καταδίκη... είναι η ισόβια κάθειρξη·
«ο αριθμός των επισκεπτών που έρχονται στα αρχαία με δικό τους μέσο είναι πολύ μεγαλύτερος από αυτόν εκείνων που φτάνουν με οργανωμένα τουρ»: εδώ πια «χτυπήσαμε νταμπλ»: για να μην ξαναπεί ο συντάκτης «από τον αριθμό των επισκεπτών», βάζει ένα αυτόν για τον «αριθμό» κι ένα εκείνων για τους «επισκέπτες», και γλίτωσε την επανάληψη· πάντως, και «ο αριθμός των επισκεπτών» θα μπορούσε να είναι απλώς «οι επισκέπτες»: οι επισκέπτες που έρχονται στα αρχαία... είναι πολύ περισσότεροι από τους επισκέπτες που φτάνουν [ή: από όσους φτάνουν] με οργανωμένα τουρ.
Κι άλλα, όπου πάλι είναι περιττό το αυτός ή εκείνος:
«Ήταν όλα τους υγρά λόγω της βροχής, εκτός από ένα ζευγάρι [παπούτσια]: εκείνο της κόρης του οδοντογιατρού»·
«έπειτα από τη μάχη του παρκέ ακολούθησε αυτή της λουλουδομάχης»: εδώ, ούτως ή άλλως, έχουμε μάχη και λουλουδομάχη· δεν χρειάζεται όμως και το αυτή, με τη γενική αποπάνω: έπειτα από τη μάχη του παρκέ, ακολούθησε λουλουδομάχη.
Διαβάζουμε: «από τις πολυάριθμες θέσεις που κατείχε, αυτή [1] που της άρεσε περισσότερο είναι πολύ πιθανόν ότι ήταν αυτή [2] της προέδρου του Κεντρικού Συμβουλίου...» Σ’ αυτή την περίπτωση, θα ενοχλούσε τάχα η επανάληψη της λέξης θέση, και δεν ενοχλεί η επανάληψη της λέξης αυτή; Εδώ όμως έχουμε και το άλλο ανυπόφορο αγγλογαλλικό: «είναι ότι ήταν...» Τελικά: από τις πολυάριθμες θέσεις που κατείχε είναι πολύ πιθανόν ότι της άρεσε περισσότερο η θέση της προέδρου...
Μετάφραση θυμίζουν όλα αυτά,** ακόμα κι αν τα διαβάζουμε σε πρωτότυπη λογοτεχνία, και μάλιστα καλή λογοτεχνία:
«την επιταγή την έστειλα κατευθείαν στο όνομα του κ. Ν., και όχι σε εκείνο του κ. Τσ.»: μα ακριβώς η επιθυμητή έμφαση, ο τονισμός της διάκρισης, απαιτεί και εδώ την επανάληψη –αλλιώς, και πάλι δεν χρειάζεται τίποτα· και τελευταίο, από άλλον σημαντικό συγγραφέα:
«δεν θέλει να επιβάλει τις ιδέες του, ίσως κιόλας να μην έχει καμιάν ιδέα πλην εκείνης της νεότητας...»: εδώ περιττεύει η επανάληψη, και πιο πολύ το εκείνης· που μοιάζει μάλιστα να αναφέρεται στη νεότητα και όχι στην ιδέα: «εκείνη η νεότητα»: η εκδίκηση της αγγλογαλλικής.***
Με τον τρόμο της επανάληψης σχετίζεται και ένας άλλος ξενισμός, να ταξινομούνται και να αριθμούνται κάποιοι όροι, μην τυχόν και ξανακουστεί το όνομά τους. Αναφερόμαστε λόγου χάρη στους Γερμανούς που έκαναν αυτό και στους Σουηδούς που έκαναν το άλλο, και καθώς συνεχίζουμε γράφουμε ότι «οι πρώτοι έκαναν αυτό... και οι δεύτεροι το άλλο», «οι τελευταίοι αυτό... ενώ οι πρώτοι το άλλο...»
Κάποτε παίρνουμε φόρα μεγάλη:
«Οι κρατούμενοι αψηφούν την εξουσία των δεσμοφυλάκων, αναγκάζοντας τους τελευταίους να εφεύρουν διάφορους τρόπους επιβολής της τάξης», ενώ εδώ δεν χρειαζόταν ούτε επανάληψη ούτε πρωτοτελευταίους· απλώς: αναγκάζοντάς τους! Και το ίδιο:
«το πρώτο γεγονός αναφέρεται στην αντιμετώπιση των συνεργατών του πριν και μετά την απόφαση των τελευταίων να συνεχίσουν την έκδοση»: πριν και μετά την απόφασή τους…
Καταντά ψυχαναγκασμός η αποφυγή της επανάληψης. Τα αποτελέσματα μοιάζουν κάποτε κωμικά, και προπαντός μας βάζουν κάθε φορά να γυρίζουμε και να ψάχνουμε, ιδίως σε αναπτυγμένη σύνταξη, ποιος ο πρώτος και ποιος ο τελευταίος. Πού μας οδηγεί η αρχή αυτή; Εάν, εκτός από τους Γερμανούς και τους Σουηδούς, ήταν οι γνωστοί Άγγλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, Ρουμάνοι, Πολωνοί..., Ρώσοι, Μπόερς κι Οθωμανοί, του χατζιδακικού τραγουδιού, τι θα κάναμε; Θα μετρούσαμε: πρώτοι, δεύτεροι, τρίτοι, τέταρτοι κ.ο.κ.; Μαζί με τη γραμματική λοιπόν, την αγγλική βεβαίως, και λίγη αριθμητική;
* Βλ. εκτενώς παρακάτω, στο κεφ. 65, και ιδίως στο 71.
** Ο Κουμανούδης αφιερώνει πάνω από μισή σελίδα του λεξικού του (Συναγωγή…, όπ. παρ. 997) στον ξενισμό αυτό, αποδελτιώνοντας πλήθος τέτοια παραδείγματα: «Είχες επιστολήν; –Χθες έλαβον τοιαύτην», ή «Εάν δεν έχετε γέροντα, αγοράσατε τοιούτον», και ξεσπά: «Ουδείς, ισχυρίζομ’ εγώ, εμβαλωματής ή παντοπώλης Έλλην ούτω θα εξεφράζετο, αλλά θα έστεκε μετά το αγοράσατε, οιονεί τελείαν θέτων στιγμήν, ως του νοήματος ουδέν μέρος λόγου άλλο απαιτούντος εν Ελλάδι ούτε νυν, ούτε επί Ομήρου, ούτε ύστερον μέχρις ημών των ξενιζόντων».
*** Είναι επιβεβλημένη σ’ αυτές τις περιπτώσεις η επανάληψη, επιμένει ο Δημ. Λυπουρλής (Γλωσσικές παρατηρήσεις, Θεσσαλονίκη 1994, τόμ. α΄, σ. 153): «με την επανάληψη άλλωστε αυτή αποφεύγονται σε ορισμένες περιπτώσεις και κάποιες συγχύσεις, σαν αυτήν π.χ. που μπορεί να υπάρξει στη φράση “Μεταξύ των ομάδων των αγοριών και εκείνων των κοριτσιών υπάρχει μια βασική διαφορά”» –όπου το εκείνων αντικαθιστά το ουσιαστικό ομάδων (= και των ομάδων των κοριτσιών), μοιάζει όμως δεικτικό!
