32. Είναι αυτό που είναι που...
Τα Νέα, 20 Μαΐου 2000
Είδαμε ώς τώρα συντακτικές παραβάσεις που μαρτυρούν την ξενική καταγωγή τους, ιδιαίτερα την αγγλική. Η γαλλική γλώσσα θα κάθεται άβολα στο κάθισμά της –που κάποτε μάλιστα ήταν θρόνος! Ας της αποδώσουμε το γενναίο πάντα μερίδιό της. Μην ξεχνούμε άλλωστε πως η επίδραση της γαλλικής στην ελληνική μετράει παραπάνω από αιώνα: ολόκληρο τον 19ο οπωσδήποτε, και τουλάχιστον τον μισό 20ό. Τα αγγλικά αρχίζουν να εξαπλώνονται μόλις μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Ώς τότε, γαλλικά μάθαινε η αστική τάξη, μαζί με το ολίγον πιάνο της, τα γαλλικά ήταν ούτως ή άλλως κυρίαρχη γλώσσα στην Ευρώπη, τα γαλλικά πανεπιστήμια διαμόρφωναν τους λογίους του νέου ελληνικού κράτους, απ’ τη Γαλλία επίσης μας ήρθε λόγου χάρη ο Κοραής, αλλά και ο Ψυχάρης.
διαβάστε τη συνέχεια...
Έτσι, τα δάνεια, άλλα προσαρμοσμένα στο ελληνικό τυπικό (μακάβριος, βιταμίνη, μοδίστρα, σοσιαλισμός) και άλλα πεισματικά απροσάρμοστα (αλτ, ακορντεόν, εμπριμέ, μπαρόκ, μπετόν), είναι πλήθος. Και τα μεν και τα δε εμπλουτίζουν αναμφίβολα τη γλώσσα μας. Πέρα όμως από το λεξιλογικό επίπεδο, πλούτος πρέπει να θεωρηθούν και άπειρες εκφράσεις που πέρασαν στα ελληνικά, και την καταγωγή τους μόνο σε ειδικές μελέτες μπορεί να την ανιχνεύσει σήμερα κανείς: ανοίγω πυρ, υπέκυψε στα τραύματά του, αξίζει τον κόπο, κερδίζω έδαφος, έλαμψε διά της απουσίας του.*
Θυμίζω ακόμα πως η καθαρεύουσα ειδικά έχει κατηγορηθεί, και όχι αβάσιμα, ότι αποτελεί ώς έναν μεγάλο βαθμό μετάφραση από τα γαλλικά. Για μας, σήμερα ιδιαίτερα, η κατηγορία αυτή δεν μπορεί να αντιπροσωπεύει τίποτα ουσιαστικό, και δεν ήταν ποτέ τίποτα περισσότερο από ένα πικρότατο για τους καθαρευουσιάνους ποτήρι, που θεωρούσαν αντίθετα ότι πίνουν το νέκταρ αποκλειστικά του Ολύμπου και λούζονται στα νάματα της αττικής γλώσσας. Η πραγματικότητα ήταν και είναι πως, και από τη γαλλική, όπως και από τις άλλες γλώσσες, αντλούμε στοιχεία που διευρύνουν τον εκφραστικό μας ορίζοντα.
Τα πράγματα ενδεχομένως αλλάζουν όταν, πέρα από τις λέξεις και τις εκφράσεις, μεταφέρουμε συντακτικούς τρόπους που προσιδιάζουν σε μια ξένη γλώσσα και έχουν τη δική τους λειτουργία σ’ ένα ολοκληρωμένο σύστημα: κατά κανόνα παραμένουν ξένο σώμα στη δική μας γλώσσα και σπάνια αποδίδουν αυτό που μπορεί να εκφράζουν στον οικείο τους χώρο –αν εκφράζουν κάτι ιδιαίτερο, όπως συχνά νομίζουμε εμείς. Κλασικός γαλλισμός είναι το σχήμα «είναι αυτό που...» (c’est… qui, c’est… que):** «είναι ο Νίκος που το είπε αυτό», «είναι αυτό που είναι το πιο σημαντικό τώρα», «είναι γι’ αυτό που μίλησε ο τάδε». Συχνά, όμως, αν όχι πάντοτε, δεν θέλουμε να πούμε τίποτα περισσότερο από: αυτό το είπε ο Νίκος· το πιο σημαντικό τώρα είναι...· γι’ αυτό μίλησε ο τάδε.
Ας δούμε ένα απλό και χαρακτηριστικό παράδειγμα:
Et pourtant, hier encore c’était Alice qui s’occupait de moi: κατά λέξη: «κι όμως, χτες ακόμα ήταν η Αλίκη που με φρόντιζε». Καμία έμφαση, όπως νομίζουμε συνήθως· απλώς, εδώ, είναι ο μόνος τρόπος να πει ο Γάλλος: «με φρόντιζε η Αλίκη». Γιατί αν χρησιμοποιήσει την απλούστερη σύνταξη, και γράψει: “Et pourtant, hier encore Alice s’occupait de moi”, θα σημαίνει ότι χτες ακόμα τον φρόντιζε η Αλίκη, αλλά πια δεν τον φροντίζει, είτε γιατί πέθανε είτε γιατί του κάκιωσε κτλ. Λέει λοιπόν: c’était Alice qui s’occupait de moi, τελεία!
Στα ελληνικά λέμε: «Με μεγάλη μου χαρά σας ανακοινώνω ότι...», ενώ ο Γάλλος εκφράζει το ίδιο απολύτως πράγμα με τα λόγια: «Είναι με μεγάλη μου χαρά που σας ανακοινώνω ότι...» Στα γαλλικά, δηλαδή, πρόκειται για απλούστατο συντακτικό σχήμα, για κοινότατο εκφραστικό τρόπο, που τον πιστώνουμε εμείς με ειδική δύναμη, ίσως επειδή ακριβώς είναι ξενικός, και τον εκβιάζουμε να αποδώσει στοιχεία που απλούστατα δεν τα διαθέτει. Ούτε αυτό όμως θα πείραζε· από μιαν άποψη το καθετί μπορεί να λέει αυτό που εγώ θέλω, αυτό που το βάζω εγώ να πει, μολονότι οι ψυχίατροι θα διαγνώσουν, και ορθώς, αυτισμό –γιατί πρέπει, και εδώ, το εγώ να γίνει εμείς, ώστε να μπορούμε να μιλούμε για γλώσσα. Έτσι, αν τώρα θέλουμε σώνει και καλά να χρησιμοποιούμε το «είναι που» για έμφαση, οφείλουμε να γνωρίζουμε πως, όταν πάντως μεταφράζουμε γαλλικό κείμενο, κάνουμε απλούστατα λάθος· αν όμως μας αρέσει για έμφαση στον δικό μας λόγο, θα ’πρεπε να πειστούμε και να πείσουμε και τους άλλους ότι το «είναι αυτό που είναι το πιο σημαντικό» είναι απλούστερο, ωραιότερο, εκφραστικότερο από τη φράση: το πιο σημαντικό είναι ακριβώς αυτό...
Άγνωστο αν επικρατήσει κάποια μέρα και το σχήμα αυτό, αν δηλαδή βγει από τις μεταφράσεις και γενικότερα από τον γραπτό λόγο και περάσει και στον προφορικό. Σίγουρα δεν σπανίζει η χρήση του, και στη λογοτεχνία και στον επιστημονικό λόγο, πάντοτε με σαφή σκοπό να δοθεί έμφαση. Το ερώτημα είναι ώς πού έχει νόημα να επεκταθεί η χρήση αυτή.
Διαβάζω: «είναι τη φωνή της Κοινής που άκουσε η Μ. Γιουρσενάρ». Δηλαδή, η Γιουρσενάρ άκουσε τη φωνή της Κοινής. Και παρακάτω, στο ίδιο κείμενο: «Είναι αυτή η μαγική τέχνη της ανασύστασης που φέρνει στο φως...» Εδώ είναι πιο απλό: πετούμε κατευθείαν και το «είναι» και το «που»: αυτή η μαγική τέχνη της ανασύστασης φέρνει στο φως... Έχουμε όμως να κάνουμε με πρωτότυπο λόγο, όσο κι αν μοιάζει μετάφραση, άρα μπορεί ο συγγραφέας να θέλει έμφαση. Τότε θα χρειαζόταν απλώς άλλη μια λέξη: αυτή α κ ρ ι β ώ ς η μαγική τέχνη της ανασύστασης φέρνει στο φως...
Συναφές: «είναι γι’ αυτό που το περιοδικό θα εκδίδεται πλέον κάθε δύο μήνες» (=c’est pourquoi…). Και εδώ φεύγει άνετα το «είναι που». Δηλαδή: γι’ αυτό... / γι’ αυτό και... / γι’ αυτόν το λόγο..., έστω γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο το περιοδικό θα εκδίδεται πλέον κάθε δύο μήνες.
Και μερικά ακόμα, από μετάφραση πια, δηλαδή μεταφορά κατά λέξη, computerized, και όλα από ένα λιγοσέλιδο βιβλίο, για να φανεί πόσο μπορεί να «βαρύνει» εντέλει η γλώσσα:
«Οι φίλοι μου ξαναέφευγαν ή τότε ήμασταν εμείς που επιστρέφαμε σπίτι» (οι φίλοι μου ξαναέφευγαν και τότε εμείς επιστρέφαμε σπίτι)· «ήταν από τον εαυτό μου που ’νιωθα να ’χω σωθεί»· «είναι ιδίως από την πλευρά της μορφής που μου στάθηκε πολύτιμη η μελέτη των πρώτων βιβλίων του Ζιντ»· «είναι τη στιγμή που αποτινάζομε όλες τις αρχές από πάνω μας, που ταιριάζει να εφοδιαζόμαστε με συνείδηση»· «είναι οι ζωντανοί, στις παλιές οικογένειες, που μοιάζουνε με τους ίσκιους των νεκρών»· «είναι η γνώμη του άλλου που δίνει στις πράξεις μας ένα είδος πραγματικότητας»· «είναι αργότερα, με τη μορφή της ανάμνησης, που μας μαθαίνει τη συμπόνια»· «ήταν στο όνομα της ζωής [...] που είχα πασχίσει να πατάξω τον εαυτό μου»· «ήταν με διάμεσο το κορμί μου που με έφθασαν οι πρώτες χαρές»· «δεν είναι τη στιγμή όπου βρίσκομε τη ζωή παράλογη και στερημένη από σκοπό που χαιρόμαστε γιατί θα τη διαιωνίσουμε»· «είναι τη φύση μας που θα ’πρεπε να αλλάξουμε»!
Σε εφημερίδα διάβασα παλαιότερα για μια ομιλία του Κώστα Αξελού στην Ελλάδα. Ο συντάκτης μιλούσε με θαυμασμό, έλεγε πως «δεν μπορούσες να τραβήξεις τα μάτια σου από πάνω του, [...] όσο και αν η γλώσσα του αντηχούσε μερικές φορές σαν μεταφρασμένα γαλλικά...» Το κατάλαβε δηλαδή ο συντάκτης πως τα ελληνικά του Αξελού, που ζει στο κάτω κάτω μόνιμα στη Γαλλία, ήταν «μεταφρασμένα γαλλικά», μα δεν κατάλαβε τίποτα για τα δικά του, με τα οποία συνέχιζε: «Ήταν αυτά που έλεγε, που είχαν σημασία»! Μεγαλειώδες αυτογκόλ!
Και ασχολίαστο, για τέλος, το εξής: «Δεν είναι εμείς που κάνουμε φιλολογία»! Εμείς πάντως θα συνεχίσουμε.
* Για την επίδραση των γαλλικών στα ελληνικά αξεπέραστη παραμένει η σχετική μελέτη του Νικ. Κοντοσόπουλου, L’influence du françαis sur le grec: Emprunts lexicaux et calques phraséologiques, Αθήνα 1978.
** Μεταφράζω από μια παλιά γαλλική γραμματική (Claude Augé, Larousse, 1950, σ. 60): «Στη γαλλική γλώσσα υπάρχουν ορισμένες διατυπώσεις στις οποίες η χρήση προσέδωσε καθαρά συμβατικό νόημα και οι οποίες δεν επιδέχονται ανάλυση. Αυτές οι φράσεις ονομάζονται γαλλισμοί (gallicismes): [...]
Γαλλισμοί Ανάλυση
C’est ici que je demeure Je demeure ici
(Είναι εδώ που μένω) (Μένω εδώ)
Ce sont les voleurs qu’on poursuit On poursuit les voleurs
(Είναι τους κλέφτες που κυνηγάμε) (Κυνηγάμε τους κλέφτες)
C’est moi qui suis Guillot Je suis Guillot
(Είναι εγώ που είμαι ο Γκιγιό) (Είμαι ο Γκιγιό)
C’est à vous que je parle Je parle à vous
(Είναι σ’ εσάς που μιλάω) (Μιλάω σ’ εσάς / Σας μιλάω)…»
