33. Το γαλάζιο τ’ ουρανού

Τα Νέα, 3 Ιουνίου 2000

Με τη σύνταξη «είναι αυτό που...», «είναι ο Νίκος που είπε...» αγγίξαμε ήδη γαλλικούς συντακτικούς τρόπους που μπολιάζονται, με το καλό ή με το άγριο, στην ελληνική γλώσσα. Και έλεγα ότι τα γαλλικά μετρούν επίδραση ενάμιση τουλάχιστον αιώνα στα ελληνικά, προτού εμφανιστούν τα αγγλικά, στα μέσα πια του 20ού αιώνα, κι ότι προς τη Γαλλία, από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας κι έπειτα, έχουμε κατά περιόδους μαζική σχεδόν έξοδο λογίων. Έτσι κι αλλιώς, τα γαλλικά υπήρξαν γλώσσα των γραμμάτων, ενώ τα αγγλικά ώς πρόσφατα παρέμεναν γλώσσα κυρίως της τεχνολογίας, γι’ αυτό και από τα γαλλικά έχουμε σώμα ολόκληρο εκφράσεων και συντακτικών σχημάτων, ολόκληρη την καθαρεύουσα σχεδόν, ενώ από τα αγγλικά έχουμε βασικά λέξεις μεμονωμένες.

διαβάστε τη συνέχεια...

Με την εξάπλωση των αγγλικών αρχίζει, όπως είναι φυσικό, η άμεση επίδραση και στο τυπικό της ελληνικής γλώσσας, ενώ παράλληλα ενισχύονται συντακτικοί τρόποι που τους είχαμε ήδη εισαγάγει από τα γαλλικά και τείνουν έτσι να παγιωθούν: αναφέρω ενδεικτικά το une série de…, που ήρθε να το ενισχύσει το a series of…

«Μια σειρά από νόμους...», «μια σειρά από έργα...», λέμε πολύ συχνά, μεταφράζοντας και το de, ή «σωστότερα», έστω, «μια σειρά νόμοι» και «μια σειρά έργα»· το ίδιο και «επισκέφθηκε μια σειρά (από) πόλεις», «είχε επαφές με μια σειρά (από) εκπροσώπους συνδικαλιστικών φορέων».

Ωστόσο, εννιά φορές στις δέκα, πρόκειται απλώς για ορισμένους… πολλούς… μερικούς… διάφορους κτλ. νόμους, φορείς, έργα, πόλεις... Χάνεται έτσι η μία στις δέκα, όπου ενδέχεται να έχουμε όντως «σειρά από νόμους», δηλαδή ο ένας να προϋποθέτει τον άλλο, να τον τροποποιεί ή να τον συμπληρώνει, οπότε ισχύει η έννοια της σειράς, και τότε το ετερόπτωτο «σειρά νόμων» έχει ουσιαστική σημασία, λέει επακριβώς αυτό που ασαφώς, αόριστα και μάλλον ξενικά λέει η έκφραση πασπαρτού «σειρά από...»

Ας σταθούμε στα γαλλικά. Έπειτα από το «είναι αυτό που...», το οποίο ενδέχεται να επικρατήσει σαν εμφατικός εκφραστικός τρόπος, ας δούμε ένα σχήμα περισσότερο πολύπλοκο στη λειτουργία του: «το γαλάζιο τ’ ουρανού», όπως αναγγέλλει ο τίτλος του σημερινού άρθρου, που τη φορά αυτή θα άφησε, φαντάζομαι, κατάπληκτο τον αναγνώστη, τι στο καλό μπορεί να φταίει στην έκφραση αυτή. Όντως, διάλεξα την πιο ανώδυνη εκδοχή του σχήματος, που μοιάζει εδώ απολύτως ομαλό, τόσο που δεν αναρωτιόμαστε τι παραπάνω ή τι διαφορετικό λέει το «γαλάζιο τ’ ουρανού» απ’ τον γαλάζιο ουρανό –εδώ ιδιαίτερα, που αμέσως συμπληρώνουμε νοερά το ουσιαστικό «χρώμα».

Μετάφραση θεωρώ ότι έχουμε και στην περίπτωση αυτή, μετάφραση ενός γαλλικού συντακτικού τρόπου που εκφέρει με το ουδέτερο του επιθέτου την ιδιότητα την οποία θέλει να προσδιορίσει: «το γαλάζιο του ουρανού», «το γαλάζιο της μπλούζας», «το γαλάζιο του χαρτιού». Πιστεύω πάλι ότι εννιά φορές στις δέκα δεν εκφράζεται τίποτα περισσότερο από ό,τι λέει το σύμφωνο κατά γένος επίθετο: ο γαλάζιος ουρανός, η γαλάζια μπλούζα, το γαλάζιο χαρτί –η δέκατη ανήκει κατά κανόνα στην ποίηση, όπου η σκόπιμη απροσδιοριστία, το μεταφυσικό στοιχείο που μπορεί να εκφράζεται μέσα από το ουδέτερο του επιθέτου (που μοιάζει έτσι σαν ουσιαστικό), χαρακτηρίζει συχνά τον ποιητικό τρόπο.

Σε ολιγόλογη παρουσίαση μιας τηλεοπτικής ταινίας διαβάζω: «το άτομο μένει μόνο του, αντιμέτωπο με το αδυσώπητο της Μοίρας». Όπως σε όλα τα ανάλογα παραδείγματα, έχουμε ένα αφηρημένο και αδέσποτο ουδέτερο, που ψάχνεις να βρεις το ουσιαστικό του (το αδυσώπητο στοιχείο; το αδυσώπητο πρόσωπο;), ένα ουδέτερο επιθέτου σε θέση ουσιαστικού –με τη συνακόλουθη γενική πτώση–, που μοιάζει να αποκτά δική του υπόσταση: «το Αδυσώπητο της Μοίρας», όπως θα λέγαμε: «το παιχνίδι της Μοίρας». Εδώ εκφράζεται άραγε κάτι περισσότερο από την αδυσώπητη Μοίρα; Και αν ναι, συμβαίνει τάχα το ίδιο και στα ακόλουθα παραδείγματα;

«Το συναρπαστικόν της ρητορικής του [Ανδρέα Παπανδρέου], το δημεγερτικόν του λόγου του»: μήπως η συναρπαστική ρητορική και ο δημεγερτικός λόγος έμοιαζαν φτωχά για έναν ύμνο, που επιστράτευσε μάλιστα γι’ αυτό ακόμα και τα τελικά -ν;

«Το άκαμπτο της τιμολογιακής πολιτικής των ελληνικών κυβερνήσεων»: η άκαμπτη τιμολογιακή πολιτική απαιτεί άραγε και άκαμπτη σύνταξη («το άκαμπτο της σύνταξης»!);

Και πόσο να καμαρώνει άραγε ο αυτουργός της φράσης: «λόγω του ευαίσθητου του χαρακτήρα του»; που πήρε δηλαδή το ετοιμοφόρετο ξενικό σχήμα «το ευαίσθητο του χαρακτήρα του» (αντί για το ομαλότερο: ο ευαίσθητος χαρακτήρας του), το πλάγιασε στη γενική πτώση, και του προέκυψε το τρένο που είδαμε.

Κι ακόμα: «το πνευματώδες του διαλόγου», «το ερεβώδες του ατόμου», «το ατίθασο και άγριο της προσωπικότητάς του», «το μοναδικό της έμπνευσής του», «το εγωκεντρικό τούτου του σημειώματος», «το πολύ “δύσκολο” και “περίεργο” του έργου»...

Αν όντως θέλουμε με όλα αυτά να πούμε κάτι περισσότερο από τον πνευματώδη διάλογο κ.ο.κ., γιατί επιτέλους δεν το λέμε; Λόγου χάρη: τον πνευματώδη χαρακτήρα/φύση του διαλόγου, την ερεβώδη φύση του ατόμου, την ατίθαση και άγρια πλευρά της προσωπικότητάς του κτλ. Φοβούμαι ότι και εδώ η εύκολη αναπαραγωγή του ξένου τρόπου έρχεται να συνδράμει τον πρόχειρο λόγο («το πρόχειρο του λόγου»;).

Άλλη μια φορά, το ζητούμενο είναι τα όρια αυτής της χρήσης, που μέσα από τις μεταφράσεις κυρίως εξαπλώνεται και εδραιώνεται, καθώς μάλιστα έρχεται να ανταμώσει λογιότερες μνήμες: το υπόλοιπον του βίου του, το ήμισυ της περιουσίας του. Έχω δηλαδή ξανά την αίσθηση (όπως έγραφα παλαιότερα για την περίπτωση του καταχρηστικού πληθυντικού «οι εαυτοί μας») πως η διάδοση του σχήματος αυτού περισσότερο μαρτυρεί ξενική επίδραση παρά απηχεί αρχαιότερο λόγο, εδώ λ.χ. το υπέρλαμπρον το της αγνείας σου. Σε λίγο θα μας φαίνεται αφύσικο να πούμε ότι κάποιος θα περάσει στη φυλακή την υπόλοιπη ζωή του ή ότι άλλος σπατάλησε τη μισή περιουσία του. Και όπως λέμε «το μισό της περιουσίας» και «το σύνολο της περιουσίας», θα πούμε άραγε και «το ολόκληρο της περιουσίας»; Ή ότι το παιδί μας έφαγε «το μισό του φαγητού του»;

Ήρθε να προστεθεί και η νεότερη μόδα με τα τελικά -ν, όπως παραπάνω στο παράδειγμα με τον Παπανδρέου, και ιδού:

«το έκρυθμον της κατάστασης», «το “εύκολον” της εξάρθρωσης της 17Ν», «το αιρετικόν του λόγου του Μ. Ανδρουλάκη», αντί για τα απλούστατα: η έκρυθμη κατάσταση, η εύκολη εξάρθρωση, ο αιρετικός λόγος.

Γιά να δούμε όμως το γαλλογενές αυτό σχήμα κατευθείαν στη γλώσσα του:

Στη γαλλική μετάφραση του Αστείου του Κούντερα, που είναι δουλεμένη από τον ίδιο, διαβάζουμε:

l’homme nouveau […] a rayé de sa vie le divorce entre le privé et le public· κατά λέξη: «ο καινούριος άνθρωπος διέγραψε απ’ τη ζωή του το διαζύγιο ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο»·

και στην αγγλική, επίσης δουλεμένη από τον ίδιο:

he had abolished the distinction between public and private life· κατά λέξη: «κατάργησε τη διάκριση ανάμεσα στη δημόσια και την ιδιωτική ζωή».

Κι άλλο ένα παράδειγμα απ’ τον Κούντερα, απ’ το Η ζωή είναι αλλού:

le tragique de la vie, δηλαδή «το τραγικό της ζωής»·

και στα αγγλικά, από άλλον τώρα μεταφραστή:

the tragedy of life, «η τραγωδία της ζωής».

Πριν από λίγες μέρες, είδαμε στην τηλεόραση κάποιον που βγήκε να μιλήσει γυμνός σε μια συγκέντρωση στην Κολομβία, διαμαρτυρόμενος για τις σφαγές που συνεχίζονται στη χώρα του, και κανένας, λέει, δεν τον διέκοψε, «παρά την προκλητικότητα της εμφάνισής του» –δηλαδή, παρά την προκλητική εμφάνισή του. Εδώ ο συντάκτης της είδησης έκανε ένα σοβαρό διορθωτικό βήμα, απέφυγε το «προκλητικό της εμφάνισής του», και χρησιμοποίησε το ουσιαστικό σε -ότητα, που δηλώνει ακριβώς την ιδιότητα. Κι αυτή όμως η σύνταξη –παρότι απολύτως ορθή–, με το αφηρημένο ουσιαστικό συν τη γενική, είναι εξίσου δύσκαμπτη.

Ίδια είναι και «η υποβλητικότητα της ατμόσφαιρας», «η σκληρότητα του χαρακτήρα του», «η ανεπάρκεια και η διαβλητότητα των στοιχείων», «η πενιχρότητα των γνώσεών μας» ή «η βλοσυρότητα των εκφράσεών του», όλα περισσότερο ανεκτά όσο βρισκόμαστε σε λογιότερα συμφραζόμενα. (Ενώ «ομαλότερα» ακούγονται: η υποβλητική ατμόσφαιρα, ο σκληρός χαρακτήρας του, τα ανεπαρκή και διαβλητά στοιχεία, οι πενιχρές γνώσεις, οι βλοσυρές εκφράσεις.)

Όρια όμως στην τάση αυτή δεν φαίνεται να υπάρχουν· μάρτυς μου η «υποχρεωτικότητα της στράτευσης» και η «μακαβριότητα του παιχνιδιού»!