24. Αυτοί και οι εαυτοί τους

Τα Νέα, 29 Ιανουαρίου 2000

Τέλειωσαν τα μιλένιουμ, επιστροφή στα γραμματικοσυντακτικά μας. Θέμα, ένας καταχρηστικός πληθυντικός, κυρίως αγγλοφερμένος, που συχνά είναι απλώς περιττός, κάποτε όμως μπορεί να είναι παραπλανητικός. Ένα κραυγαλέο, πλαστό παράδειγμα δείχνει τα όρια: «Να αποφεύγετε τα κολύμπια, όταν νιώθετε μεγάλες κουράσεις»: κανένας δεν θα έλεγε ποτέ κάτι τέτοιο· όχι επειδή το απαγορεύει η γραμματική, αλλά επειδή δεν το ανέχεται το στοιχειώδες γλωσσικό αίσθημα. Και ο καθένας μπορεί να αναλογιστεί πλήθος ελλειπτικά, όπως λέγονται, ουσιαστικά, λέξεις που έχουν μόνο ενικό, όπως η ειρήνη, το άσθμα, η πλάση, το χάος, το οξυγόνο, το κολύμπι, η κούραση, ή μόνο πληθυντικό, όπως τα εντόσθια, τα πυρά, τα ρέστα, τα πάνδεινα, τα αντίποινα, τα νιάτα, τα γερατειά, τα λεφτά. Και όσον αφορά τα ουσιαστικά που απαντούν μόνο στον πληθυντικό, κανένας δεν άγγιξε τα όρια του παραλόγου ή του φαιδρού, μιλώντας λόγου χάρη για «ένα πάνδεινο» που πέρασε ή για «το χαμένο νιάτο του».*

διαβάστε τη συνέχεια...

Δεν είναι όμως το ίδιο με τα «ενικόκλιτα» ουσιαστικά, που η επίδραση, κυρίως, της αγγλικής γλώσσας τούς σκαρώνει κάποτε έναν πληθυντικό: τα ύφη,** τα κόστη και οι τζίροι είναι από τα σπάνια, ευτυχώς, παραδείγματα. Διαβάζω όμως: «τα ελληνικά ακροατήρια δεν είναι συνηθισμένα», ένα κόμμα σε κάποια σφυγμομέτρηση παρουσιάζει «σαφή υπεροχή στα δυναμικά κοινά», «ασκήθηκαν ποινικές διώξεις», «οι εθνικότητες των τραυματισμένων», «παρατηρούν με βλέμματα νεκρών», «εμείς στην οικογένειά μας έχουμε καθαρά μέτωπα», «ο σκηνοθέτης χειρίζεται τις ατμόσφαιρες που απαιτούνται για ένα θρίλερ», «αντάλλαξαν χειραψίες», «οι μοίρες των ανθρώπων», «αίσθηση προκάλεσε η αποκάλυψη των θανάτων δύο Ρουμάνων»!

Σε όλα αυτά τα παραδείγματα το νόημα είναι σαφές: ο πληθυντικός εδώ δεν αφαιρεί αλλά ούτε και προσθέτει· μένει το άτοπο, το άνευ λόγου, η μίμηση των αγγλικών, με τη σαφή προτίμηση στον πληθυντικό αριθμό, ή και των γαλλικών, αυτών που μας έδωσαν, λόγου χάρη, τις πρακτικές, στη θέση των μεθόδων, και πια σχεδόν τις συνηθίσαμε.

Συνηθισμένες είναι και οι πολιτικές ή οι τακτικές, οι κυκλοφορίες των εφημερίδων και οι γοργοί ρυθμοί (ενώ είναι άλλο οι πολλοί ρυθμοί, π.χ. στην αρχιτεκτονική), όλα αναίτια και μεταφερμένα βασικά από τα αγγλικά. Είπα και πιο πάνω για τα αγγλικά· ένα απλούστατο παράδειγμα: «Θα ζήσουμε μαζί for the rest of our lives» δηλώνει ο ερωτευμένος στην καλή του, δηλαδή, σε κατά λέξη μετάφραση: «για το υπόλοιπο των ζωών μας», αυτό που λέμε εμείς στη γλώσσα μας: «όλη μας τη ζωή», «την υπόλοιπη ζωή μας» –γιατί στη γλώσσα μας «υπόλοιπες ζωές» έχουν μονάχα οι οπαδοί της μετενσάρκωσης και οι γάτες. Και είπα εδώ «αναίτια»: η πολιτική των διαφόρων κομμάτων είναι κατά κανόνα διαφορετική, αλλά δεν χρειάζεται πληθυντικός για να το δηλώσει· και η ιδεολογία είναι διαφορετική, και επίσης δεν χρειάζεται πληθυντικός για να το δηλώσει: και είναι τόσο απλό όσο όταν μιλούμε για το διαφορετικό «πιστεύω» των ανθρώπων, χωρίς κανέναν πληθυντικό, ή για τη διαφορετική θρησκεία και τον διαφορετικό θεό που λατρεύουν –γιατί διαφορετικούς θεούς είχαν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι.

Φτάσαμε σ’ ένα σημείο που μας δείχνει ότι το θέμα δεν είναι απλώς η άστοχη μετάφραση. Ιδού: κλίνουμε μια λεξούλα στον πληθυντικό (θεός-θεοί), και αυτομάτως περνούμε από τον μονοθεϊσμό στον πολυθεϊσμό. Ή υπάρχουν περιπτώσεις όπου δημιουργείται κάποια στιγμιαία, έστω, ασάφεια ή και σύγχυση.

Όταν διαβάζουμε για «ασθενείς, οι οποίοι υποβλήθηκαν σε χειρουργικές επεμβάσεις στα χέρια», δεν υπάρχει περίπτωση να ξέρουμε αν χειρουργήθηκαν στο ένα ή και στα δυο του χέρια ο καθένας, και αν χειρουργήθηκαν μία μόνο φορά ή περισσότερες, στο ένα πάλι ή και στα δύο χέρια.

Στη φράση: «θα διώχνονται απ’ τα κέντρα των μεγαλουπόλεων οι ξένοι» μπορεί να νομίσει κανείς ότι ανέλαβαν δράση οι γνωστοί σεκιουριτάδες ή αυτοί που «κάνουν πόρτα» και προφυλάσσουν την αισθητική των θαμώνων των νυχτερινών κέντρων από τους δευτεροκλασάτους. Έπειτα από σύντομο δισταγμό, καταλαβαίνουμε, φυσικά, ότι πρόκειται για το κέντρο των μεγαλουπόλεων, ή, αν θέλουμε σώνει και καλά πληθυντικό, «τα κεντρικά σημεία».

Αντίστοιχα, άλλο είναι η ταυτότητα, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός ατόμου (όχι λοιπόν: «έχουν εξακριβωθεί οι ταυτότητες των θυμάτων»), και άλλο το δελτίο ταυτότητας, η αστυνομική ταυτότητά του, που αυτή βεβαίως έχει πληθυντικό. Αλλά, και πάλι, λέμε: «τη μέρα των εκλογών να μην ξεχάσετε την αστυνομική σας ταυτότητα ή το διαβατήριό σας» –γιατί πολλές ταυτότητες και πολλά διαβατήρια έχουν οι πλαστογράφοι ή οι κλέφτες.

Το πρόβλημα λοιπόν δεν δημιουργείται τόσο με τα ελλειπτικά ουσιαστικά όσο με αυτά που έχουν και ενικό και πληθυντικό, που είναι δηλαδή και ένα και πολλά. Λέμε συχνά πως «γύρισαν όλοι στα σπίτια τους», «έχασαν τις περιουσίες τους» κ.ά., ότι «άνοιξαν τα στόματά τους» ή «πέταξαν στον αέρα τα καπέλα τους», γιατί, αν πούμε «το στόμα τους» ή «το καπέλο τους», θα νομιστεί τάχα πως είχαν όλοι μαζί ένα στόμα ή κοινό καπέλο! Αν το δεχτούμε αυτό το επιχείρημα, θα δεχτούμε και το ακριβώς αντίθετο: ότι η φράση «άνοιξαν τα στόματά τους» υποδηλώνει όντα πολυστόματα κι ότι αυτοί που πέταξαν στον αέρα τα καπέλα τους φορούσαν από δυο και τρία ο καθένας.

Άρα «ισοψηφία»; Όχι. Θα επιμείνω πρώτα ότι τα άλογα που «γυρνάγανε όλα [!] τα κεφάλια τους»*** και τα βόδια που «κρατούσαν τις μούρες τους ακίνητες» (σε μετάφραση λογοτεχνικού έργου!) θα μοιάζουν πάντοτε προϊόντα τερατογένεσης. Και έπειτα, το σπουδαιότερο, ότι υπάρχουν περιπτώσεις όπου το ένα έχει σημασία και πρέπει να διακριθεί, άρα ο ενικός, που είναι δοκιμότερος, είναι και ασφαλέστερος: άλλο «σήκωσαν ψηλά τα χέρια τους», να παραδοθούν ή επειδή τους ληστεύουν, και άλλο «σήκωσαν ψηλά το χέρι τους», σε μια ψηφοφορία. Σκεφτείτε τη δασκάλα που θα ζητάει από τα παιδιά, όταν δεν ξέρουν κάτι, «να σηκώνουν τα χέρια τους»! Ή «να κάνουν τους σταυρούς τους με τα δεξιά τους χέρια»!

Είπα σχολείο, και μου ’ρχεται ένα σόκιν: φαντάζομαι ένα μάθημα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, οδηγίες αντισύλληψης, ή κάτι τέτοιο, και τη δασκάλα να λέει στα παιδάκια να βάζουν, ή πώς να βάζουν, προφυλακτικά (=πολλά; το ένα πάνω στ’ άλλο;) στα πέη τους!

Κι ένα τελευταίο, πάλι πλαστό και προβοκατόρικο: «Όσοι έχετε μεγάλες ηλικίες και ευαίσθητους οργανισμούς, να προσέχετε τις διατροφές σας, και γενικά να φροντίζετε τους εαυτούς σας». Ποιος τώρα θα μας πει γιατί, από όλα αυτά τα τερατώδη (στη συγκεκριμένη χρήση), τις «ηλικίες», τους «οργανισμούς» και τις «διατροφές», το τελευταίο («τους εαυτούς σας») είναι τάχα καλύτερο, και πάει κι έρχεται στα χείλη κάθε λογής ομιλητών. Εδώ σηκώνουμε πραγματικά και τα δυο τα χέρια.

«Φίλοι του Τρίτου Προγράμματος» άκουσα τις προάλλες τον διευθυντή του, «σας αποχαιρετώ. Προσέχτε τους εαυτούς σας»,**** όλους, τους πολλούς, αφού ο ένας μόνο δεν μας φτάνει, για να χωρέσει τόσο μεγαλείο.


* Είπα μεγάλο λόγο, και τιμωρήθηκα: σε μετάφραση λογοτεχνικού έργου διάβασα «απόπνεε την ίδια εντύπωση γερατειού»!

** Στο λεξικό Μπαμπινιώτη, και το ύφος και το κόστος δίνονται «χωρίς πληθ.», ενώ για τον τζίρο (στο «τζύρος»!) σημειώνεται ότι είναι «το σύνολο των εμπορικών συναλλαγών…» κτλ., άρα εννοείται ότι είναι όνομα πληθυντικό από μόνο του. Κι ωστόσο, χαρακτηριστικό για τη ρευστότητα και την κινητικότητα της γλώσσας είναι ότι ο τύπος «ύφη» ακούγεται και γράφεται όλο και πιο συχνά, στη θεωρία της λογοτεχνίας λ.χ. και στη γλωσσολογία, και ακόμα πιο χαρακτηριστικό ότι τον χρησιμοποιεί συχνά ο ίδιος ο Γ. Μπαμπινιώτης, πριν και από τη σύνταξη του λεξικού του.

*** Σ’ αυτό το παράδειγμα το «όλα» αναφέρεται στα άλογα: όλα τα άλογα γυρνούσαν…, αλλά αποδίδεται μοιραία στα κεφάλια, εξαιτίας του άτοπου εδώ πληθυντικού· το ομαλότερο δηλαδή εδώ θα ήταν: τα άλογα γυρνάγανε όλα το κεφάλι τους.

**** Εδώ μάλιστα έχουμε μετάφραση του αγγλικού χαιρετισμού take care of yourselves, πιο συχνά take care, που κατά λέξη σημαίνει βεβαίως «πρόσεχε», δεν είναι όμως άλλο από ένα κοινό «άντε γεια» (όπως και το you are welcome, σαν απάντηση στο thank you, δεν είναι «καλωσόρισες»), και θυμίζει, έτσι μεταφρασμένο, τα «αγγλικά» των καμακιών: “open your feet, mana mou” και “I clean for everyone”.