28. Με ένα κεράκι

Τα Νέα, 24 Μαρτίου 2000

Έκλεισε έναν χρόνο η σελίδα αυτή, τα "Μικρά Γλωσσικά", και λέει να το ρίξει λίγο έξω, ή μάλλον να κάνει άλλο ένα μικρό διάλειμμα, πάνω ακριβώς που άρχισε να βάζει σε μια σειρά μικροπροβλήματα συντακτικά. Αυτή την ανάγκη για διάλειμμα ομολογώ ότι τη νιώθω αρκετά συχνά, γι’ αυτό και πολύ ευχαρίστως αφήνομαι σε μια παρέκβαση που υπαγορεύεται από γεγονότα επίκαιρα, σαν ευκαιρία να αλληθωρίσω λίγο προς θέματα θεωρητικά. Χρειάζεται άλλωστε να γυρίζουμε σ’ αυτά, πάλι και πάλι, αν και μέλημά μου είναι να μην ξεφύγω από τον αρχικό στόχο μου, μήπως μπορέσω να αξιοποιήσω μια τριαντάχρονη επαγγελματική τριβή με κείμενα, να μεταφέρω όχι κατανάγκην λύσεις αλλά σκέψεις που τις γεννά η συστηματική αυτή τριβή, σκέψεις γύρω από επιμέρους γλωσσικά φαινόμενα και κυρίως συντακτικούς τρόπους.

διαβάστε τη συνέχεια...

Είναι γνωστό ότι γλώσσα δεν είναι οι λέξεις· ακριβέστερα, το λιγότερο που είναι μια γλώσσα είναι οι λέξεις της. Κι όμως, οι κυριότερες μάχες που δόθηκαν και δίνονται με θέμα τη θρυλούμενη γλωσσική ένδεια βασίζονται κατά κανόνα σε αποσπασματικές παρατηρήσεις για την τάδε ή τη δείνα λέξη που χάνεται (ευδοκίμηση και αρωγή), λιγότερο για γραμματικά λάθη (του διεθνή παίκτη) και σπανιότερα ή σπανιότατα για συντακτικά λάθη. Τώρα τι είναι λάθος, ή για πόσο διάστημα ένα λάθος είναι λάθος προτού γίνει σωστό, είναι κάτι που συχνά απασχόλησε και θα απασχολεί τη σελίδα αυτή. Πάντως, όσο ασαφή κι αν είναι συχνά τα όρια μεταξύ σωστού και λάθους, οφείλει κανείς να επισημαίνει το σήμερα ισχύον σωστό· αρκεί να έχει το νου ότι αναφέρεται ακριβώς στο σήμερα, και να παρακολουθεί, όσο μπορεί, την εσωτερική λογική ή τη δυναμική του λάθους στην πορεία για την ενδεχόμενη καθιέρωσή του.

Έτσι, μπορούμε να εξηγήσουμε και κάποτε ίσως να δεχτούμε τους παρατονισμούς «του άνθρωπου» και «του πανεπιστήμιου». Ή βλέπουμε να επικρατεί το λάθος «όλους όσους» στη θέση του σωστού όλους όσοι, λάθος που όμως το υποστηρίζουν νόμοι ισχυροί της γλώσσας, κάθε γλώσσας: η αναλογία και η έλξη, νόμοι που τελικά αντλούν την αυθεντία τους από το γλωσσικό αίσθημα και όχι από την άκαμπτη γνώση. Μπορεί όμως τάχα να πει κανείς το ίδιο και για τη χρήση του ρήματος διαρρέω με μεταβατική έννοια; «διαρρέω την πληροφορία», αντί «αφήνω να διαρρεύσει η πληροφορία»; Δύσκολο· παραταύτα το βλέπουμε να διαδίδεται. Το αφήνουμε να «περάσει»; Τίποτα δεν αφήνουμε να περάσει, μα μην πιστέψουμε πως είμαστε εμείς οι ρυθμιστές, οι τροχονόμοι. Διορθώνουμε και θα διορθώνουμε, ώσπου να αποφασίσει η γλώσσα η ίδια, κατά τις δικές της ανάγκες και τη δική της λογική, αν κάτι θα περάσει ή όχι. Και λάθη λοιπόν.

Και νεολογισμούς: θα ομολογήσουμε ελπίζω όλοι σήμερα ότι ο όρος ετεροχρονισμός, που τόσο μας ξένισε όταν τον ακούσαμε τα πρώτα πασοκικά χρόνια –από τον ίδιο τον Ανδρέα Παπανδρέου, αν δεν απατώμαι– αποτελεί εντέλει εύρημα. Και το χλευαζόμενο διακύβευμα, που είναι επιτέλους ομαλότατο παράγωγο του παλαιότατου διακυβεύω. Αδυνατώ όμως να δω την ανάγκη στην οποία ανταποκρίνεται ο συναρμόδιος: τα «συναρμόδια υπουργεία» είναι απλούστατα αυτά που ήταν πάντα, τα αρμόδια υπουργεία: όχι ένα μόνο του αρμόδιο, αλλά δύο ή τρία ή περισσότερα μαζί: αυτό μας λέει ο σκέτος πληθυντικός, το «συν» περισσεύει. Αλλά κι αυτό, ποιος ξέρει αν είναι μόδα ή θα επικρατήσει.

Και λέξεις ή εκφράσεις του συρμού: το μακράν. Το μακράν μάς έρχεται από μακριά· σήμερα όμως εξαπλώνεται η χρήση του με την έννοια «κατά πολύ» ή «με (μεγάλη) διαφορά»: «είναι μακράν η καλύτερη χορεύτρια» διαβάζω, «μακράν ο πρώτος», «αγορασμένο στην αγορά Χ, που κάνει μακράν τη διαφορά» κ.ά. Ο φίλος Παντελής Μπουκάλας, άσος και στα αθλητικά, με διαβεβαιώνει ότι η λέξη στη χρήση αυτή ευδοκιμεί παλαιόθεν στη γλώσσα του ιπποδρόμου, και από εκεί εξαπλώθηκε στην αθλητικογραφία –και από εκεί, τώρα, περνά και σε άλλους χώρους: δίκιο θα έχει ο Παντελής, εγώ όμως ξεροκέφαλα πιστεύω ότι στην ευρύτερη διάδοσή του συντελεί ουσιαστικά το αγγλικό by far. Τη βρίσκω, ομολογώ, εκτρωματική αυτήν τη χρήση· ωστόσο, έχει ουσιαστικά προικιά και θα μπορούσε να επικρατήσει: εκφράζει μονολεκτικά (πάντα σημαντικό αυτό) και λογιότροπα (σημαντικό σήμερα αυτό) κάτι περισσότερο από το «κατά πολύ», φτωχό συγγενή τού «πολύ», ή από την κάπως άχρωμη φράση: «με (μεγάλη) διαφορά».

Και ξένες λέξεις: η κοσμοκράτειρα αγγλική γλώσσα μιλάει λ.χ. και γαλλικά, και λέει fiancé-fiancée για το αρραβωνιαστικός-ιά, και σημειώνει και τον τελείως ξένο γι’ αυτήν τόνο στο e, και λέει γκαράζ και το προφέρει γαλλικά, με παχύ ζήτα, και για «καλή όρεξη» λέει πάλι γαλλικά bon appetit· εμείς καλά κάνουμε και προσπαθούμε να μεταγλωττίσουμε, αλλά ας μένουμε πάντοτε εντεύθεν του ανέφικτου ή του γελοίου: Καμία «πλαγγόνα» (πρόταση Άγγελου Βλάχου) δεν αντικατέστησε το μανεκέν (το οποίο άλλωστε σχεδόν εξαφανίστηκε, και τη θέση του την πήρε το μοντέλο –όχι για λόγους γλωσσικής καθαρότητας, αφού κι αυτό ξενικό είναι, και μάλιστα προάγεται και σε «τοπ μόντελ»). Ή κανένα «Έψιλον-ταχυδρομείο» (πρόταση Γιάννη Τζαννετάκου) δεν βλέπω να μπορεί να αντικαταστήσει το e-mail (και πάντως «Η», ηλεκτρονικό, και όχι «Ε» ταχυδρομείο). Κανένας δεν θα πει τον σκόρερ «τερματία», όπως μας παραγγέλνει η Ακαδημία Αθηνών: όλων των ομάδων οι οπαδοί θα προτιμήσουν να θεωρηθούν συλλήβδην Βούλγαροι και οπωσδήποτε αλλόγλωσσοι, παρά σε κάθε γκολ να κραυγάζουν: «τέρμααααα!»

Και ξενισμούς: βρίσκω έξοχο το πάλι και πάλι ή ξανά και ξανά, που οφείλεται στο again and again: με τη μαγική δύναμη της επανάληψης, στη φράση λόγου χάρη «την αναζήτησε πάλι και πάλι», εκφράζει πολύ περισσότερα από το «συνέχεια», το «ασταμάτητα» κ.ά. Δεν βρίσκω όμως κέρδος κανένα στο «θα σε πάρω πίσω» (I’ll call you back), αντί για το θα σου τηλεφωνήσω, ή σκέτα θα σε πάρω (εγώ) –πέρα από την ευκαιρία για εύκολα πειράγματα και πονηρά γελάκια.

Το θέμα δεν είναι η υποκειμενική εντέλει αποτίμηση κάθε λάθους και του κατά πόσο μας ανοίγει νέους εκφραστικούς ορίζοντες· το θέμα είναι να έχουμε πάντα συνείδηση ότι όλα τα λάθη δεν είναι ίδια, ότι όλα τα λάθη δεν είναι οπωσδήποτε λάθη, ή αλλιώς ότι τα σημερινά σωστά είναι τα χτεσινά λάθη, και ότι, πέρα από τη διαρκή εγρήγορση, απαιτείται μια περισσότερο στοχαστική παρατήρηση των γλωσσικών φαινομένων και παραβάσεων. Χρόνια μας πολλά.