25. Η Μήτσος και Γιώργης
Τα Νέα, 12 Φεβρουαρίου 2000
Στο προηγούμενο κείμενο ασχολήθηκα με έναν «καταχρηστικό», όπως τον ονόμασα, πληθυντικό, ο οποίος μας χαρίζει φαιδρά, κάποτε, αποτελέσματα με τα ελλειπτικά ουσιαστικά («τα κόστη» και «τα χάη») αλλά και ασάφεια με τα ομαλά, όταν έχει σημασία να διευκρινιστεί αν το αντικείμενο είναι ένα ή πολλά: άλλο σημαίνει, έλεγα, η φράση σηκώστε τα χέρια (=παραδοθείτε, ληστεία) και άλλο η φράση σηκώστε το χέρι (=ψηφοφορία). Υπήρξαν όμως αντιρρήσεις για τη συναρίθμηση του τύπου «οι εαυτοί μας» στα φαιδρά, επειδή η χρήση αυτή είναι πια πολύ συνηθισμένη. Κι όμως, δεν θα λέγαμε ποτέ, αναλόγως, ότι «οι εγωκεντρικοί τύποι ασχολούνται μόνο με τα άτομά τους»!
διαβάστε τη συνέχεια...
Είναι γεγονός ότι παρόμοιους τύπους συναντούμε στην εκκλησιαστική λ.χ. γλώσσα· παραταύτα πιστεύω ότι η αφθονία αυτών των πληθυντικών σήμερα δεν μαρτυρεί συνέχεια και αδιάσπαστη παράδοση αλλά αποτελεί επίδραση των αγγλικών, κυρίως, ή των γαλλικών. Καθαρίσωμεν εαυτούς λέει ο Παύλος στους Κορινθίους, και άνω σχώμεν τας καρδίας ακούει ο εκκλησιαζόμενος κάθε Κυριακή στη λειτουργία. Στη σημερινή όμως χρήση της γλώσσας δύσκολα θα βρούμε ανάλογο: δεν πάμε «στους γιατρούς όταν νιώθουμε πόνους στις καρδιές μας». Άλλωστε, στην ίδια αυτή εκκλησιαστική γλώσσα, ακούμε σήμερα ότι πρέπει να φροντίζουμε για τη σωτηρία της ψυχής μας (ούτε σωτηρίες ούτε ψυχές μας), να έχουμε καθαρή τη συνείδησή μας (όχι τις συνειδήσεις μας), ότι έχουμε όλοι κάποια αποστολή (και όχι αποστολές διάφορες, π.χ. επαγγελματικά ταξίδια) και χρέος προς τον Θεό (όχι χρέη, π.χ. τραπεζογραμμάτια).
Με δύο παραδείγματα από τον ημερήσιο τύπο, καθόλου κραυγαλέα και φαινομενικώς «αβλαβή», περνώ σε μιαν άλλη πτυχή του φαινομένου:
«Ο πατριάρχης Βαρθολομαίος επισκέφθηκε τους προέδρους της Δημοκρατίας και της Βουλής...» και
«ο Α. Παπανδρέου και ο Αν. Πεπονής είχαν ήδη συναντηθεί στα σπίτια του Δ. Τσάτσου και της Σύλβας Ακρίτα».
Και στις δύο περιπτώσεις η κοινή γνώση μάς γλιτώνει από την παρανόηση. Ο καθένας ξέρει ότι δεν υπάρχουν πολλοί πρόεδροι της Δημοκρατίας και πολλοί πρόεδροι της Βουλής, ή ότι η Δημοκρατία και η Βουλή δεν είναι ενιαίο σώμα με πολλούς προέδρους. Και στο δεύτερο παράδειγμα ξέρουμε –οπωσδήποτε όχι τόσο καλά όσο στο πρώτο– ότι ο Δ. Τσάτσος και η Σύλβα Ακρίτα δεν αποτελούν ζευγάρι, με πολλά σπίτια· δεν ξέρουμε αν ο καθένας έχει πολλά σπίτια, αλλά και πάλι η συνάντηση θα έγινε σε ένα από όλα αυτά. Πολλά και διαφορετικά λοιπόν μπορεί να λένε οι δύο ειδήσεις, αλλά την πληροφορία, στην πιο απλή και καθαρή μορφή της, καλείται να την αποκαταστήσει μόνος του ο αναγνώστης, μέσα από την εμπειρία του και την προϋπάρχουσα γνώση: η γλώσσα όμως οφείλει να είναι πάντα σαφής καθαυτήν, χωρίς να προϋποθέτει την κοινή γνώση και εμπειρία, που ποτέ δεν είναι γενικά δεδομένη.
Η οικονομία είναι συχνά απαραίτητη στον γραπτό λόγο, και κάποτε υποχρεωτική, στον δημοσιογραφικό ιδιαίτερα λόγο. Εξίσου υποχρεωτικό όμως είναι να συμφωνούμε στα ελάχιστα προαπαιτούμενα χωρίς τα οποία η πληροφορία θα είναι ασαφής ή και λανθασμένη. Ελάχιστα προαπαιτούμενα εδώ, δηλαδή οι ελάχιστες λέξεις, είναι ότι ο πατριάρχης επισκέφθηκε τον πρόεδρο της Δημοκρατίας και –κάποια άλλη στιγμή οπωσδήποτε– τον πρόεδρο της Βουλής (και όχι «και αυτόν της Βουλής», σύμφωνα με άλλη παρεξήγηση, για την αποφυγή της επανάληψης):* οι δύο επισκέψεις μπορεί να γίνουν μία είδηση, μα τόσο μόνο· άλλο παζάρι δεν χωράει, ούτε συμψηφισμοί και συναιρέσεις. Το ίδιο και οι συναντήσεις Παπανδρέου-Πεπονή: έγιναν στο σπίτι του Δ. Τσάτσου και στο σπίτι της Σ. Ακρίτα.
Ακραία μορφή αυτής της «τσιγκουνιάς» είναι το τσουβάλιασμα πολλών προσώπων που εισάγονται με ένα μόνο άρθρο στον πληθυντικό. Έχει πια επικρατήσει, το διαβάζουμε σχεδόν παντού, αλλά, το χειρότερο, το ακούμε κιόλας: «παίζουν οι Μήτσος, Γιώργος, Ντίνα». Για να πάρουν την πιο γλυκιά εκδίκηση τα «βόρεια ιδιώματα», όπως διακρίνονται στη γλωσσολογία (εντέλει η μισή Ελλάδα, από Στερεά και πάνω): η Μήτσους κι η πατέρας μ’.
Σε μια γλώσσα με χαρακτηριστικό βασικό κανόνα ότι τα κύρια ονόματα έχουν πάντοτε άρθρο, αφαιρούμε αυτό που αποτελεί και ουσιαστικό πλεονέκτημα για μας, καθώς μας δείχνει το γένος, το φύλο, και μας γλιτώνει από τερατώδη λάθη: «Οι Μάρλον Μπράντο και Κάτι Γιουράντο στο γουέστερν Χ», διαβάζουμε, ή «οι Ντομινίκ Μορν και Ντανιέλ Ντεμανζά», και πρέπει να ξέρουμε εμείς, πριν από την είδηση που μας δίνει ο συντάκτης, το όνομα και το φύλο τους (μήπως «τα φύλα τους»;). Κι ας είναι τα ονόματα μόνο δύο, άρα ο συντάκτης εξοικονόμησε μόλις ένα άρθρο, ένα ο ή ένα η! «Σε χορογραφία των Δ. Παπαϊωάννου και Αγγ. Στελλάτου»:** πάλι οφείλει κάθε αναγνώστης, και ο μη φιλότεχνος, να γνωρίζει τα δύο πρόσωπα, που είναι, εξάλλου, πρόσωπα αυθύπαρκτα και δεν νοείται να χάνουν την ταυτότητά τους, ακόμα και σε ένα κοινό έργο: του Παπαϊωάννου, λοιπόν, και της Στελλάτου· και αν μας έλειψε τόσο πολύ ο χώρος: «σε χορογραφία Παπαϊωάννου και Στελλάτου». «Οι Παναγιώτα Βλαντή και Χάρης Μαυρουδής έχουν πρωταγωνιστικούς ρόλους στην τηλεοπτική Ερόικα...»: εδώ έχουμε και το οπτικά σόλοικο «οι Παναγιώτα...», όπως αλλού: «Οι Αριάδνη Αλαβάνου-Αγγελική Ξύδη γράφουν...»***
Κι όμως, εάν έστω παραιτηθούμε από την απαίτηση για διάκριση αρσενικού-θηλυκού, η λύση είναι εξαιρετικά απλή, προς την κατεύθυνση ακριβώς της μέγιστης δυνατής οικονομίας. Δεν χρειάζεται να γράφει λ.χ. το Μέγαρο σε διαφημιστική αφίσα του «Παίζουν οι» και να ακολουθούν από κάτω τα δεκάδες ονόματα (είναι και τυπογραφικά-αισθητικά ανοίκειο αυτό)· ούτε «διαβάζουν οι», και πάλι τσουβαληδόν τα ονόματα. Εάν δεν θέλουμε ή δεν μπορούμε να πούμε το απλό, ότι παίζουν οι μουσικοί ή διαβάζουν οι ηθοποιοί κτλ., αν δηλαδή το άρθρο δεν συνοδεύει αυστηρώς κάποιο ουσιαστικό στο γένος και κυρίως στον αριθμό τον οποίο υποδεικνύει· αν δηλαδή δεν γίνεται να έχουμε αβίαστο λόγο, ας μην προσποιούμαστε ότι τον έχουμε. Ας γράφουμε δηλαδή τότε σκέτα: Παίζουν ή Διαβάζουν, με ή χωρίς διπλή τελεία (άνω και κάτω στιγμή). Η λογική τού «δύο σε ένα» έχει τη δική της λογική, αλλά βεβαίως και κανόνες. Το ίδιο και ο προφορικός λόγος, χώρια από τον γραπτό, κι αυτός από τον ειδικότερο τηλεγραφικό. Η ανάμειξη δεν δίνει οπωσδήποτε κοκτέιλ, μπορεί το αποτέλεσμα να είναι «μπόμπα».
* Βλ. εκτενώς παρακάτω, "Ο τρόμος της επανάληψης".
** Έτσι υπηρετείται, όταν χρειάζεται, η μέγιστη δυνατή συντομία, π.χ. σε τίτλους («Άριστη δουλειά στην επίθεση από Ντέμη και Τσίριτς») ή σε λεζάντες («Ντράγκαν Τσίριτς και Ντέμης Νικολαΐδης»).
*** Εννοείται ότι ελαστικότερος είναι κανείς σε δοκίμιο ή σε επιστημονικό σύγγραμμα, όπου παρατίθενται πλήθος ονόματα: «στα έργα των…», «στις μελέτες των…» κτλ. Έτσι κι αλλιώς, είναι περισσότερο ανεκτή η διατύπωση με τη γενική ή την αιτιατική πληθυντικού («όπως εξετάζεται από τους…»), σε σχέση με την ονομαστική («οι…»), ακριβώς επειδή ομοηχεί με το θηλυκό του ενικού (η).
