26. Τα άναρθρα

Τα Νέα, 26 Φεβρουαρίου 2000

Μια περίεργη αίσθηση οικονομίας, όπως είδαμε στο προηγούμενο, κλαδεύει από τα κύρια ονόματα το άρθρο τους και τα εκθέτει με τρόπο τουλάχιστον ανοίκειο: λέμε πως τραγουδούν «οι Γιώργος Νταλάρας και Χρόνης Αηδονίδης», και ακούμε μοιραία «η» Γιώργος Νταλάρας, ενώ μένει, ασεβώς, άναρθρος ο Χρόνης Αηδονίδης, ίσα ίσα για να γλιτώσουμε ένα άρθρο, εκεί που θα αρκούσε –αν όντως έχουμε πρόβλημα χώρου– μια διπλή τελεία (τραγουδούν: Γιώργος Νταλάρας και Χρόνης Αηδονίδης). Παράλληλα, αποκρύπτεται μια ουσιαστική πληροφορία την οποία παρέχει εκ φύσεως η ελληνική γλώσσα, το φύλο κάθε προσώπου: ποιος-ποια είναι «οι Α. Σακελλαρίου και Μ. Παπαδημητρίου»; Πρόκειται άραγε για «κακή συνήθεια» του γραπτού λόγου; Ίσως, μια και κανένας δεν λέει ποτέ: «χτες πήγα στην ταβέρνα με τους Νίκο, Κατερίνα και Γιώργο», ή «ήρθαν στο σπίτι οι Γιώργος, Ντίνος».

διαβάστε τη συνέχεια...

Άλλο τόσο δεν λέει κανείς –για να περάσουμε στο σημερινό και συγγενικό κατά κάποιον τρόπο θέμα– πως τηλεφώνησε «στη φίλη του Μαρία», πως είδε χτες «την αδερφή του Κατερίνα» ενώ σήμερα θα δει «τον αδερφό του Θωμά», και να εννοεί, εδώ πια, τον δικό του τον αδερφό, που τον λένε Θωμά. Διότι, στην ελληνική γλώσσα, η διατύπωση «τον αδερφό του Θωμά» σημαίνει, αυστηρώς, τον αδερφό κάποιου Θωμά, και όχι το ζητούμενο, δηλαδή τον αδερφό του ΤΟΝ Θωμά.*

Αυτά στην ελληνική γλώσσα, όπως υπογράμμισα. Άλλα σε άλλες, προς τις οποίες φαίνεται ότι αλληθωρίζει το παράδειγμά μας. Στα αγγλικά, λόγου χάρη, ο άνθρωπός μας θα πάει να δει his brother Thomas. Πιστεύω δηλαδή ότι σ’ αυτή την τάση για «οικονομία», που πάντως αγνοεί βασικούς κώδικες της γλώσσας, λανθάνει η επίδραση ξένων γλωσσών, όπου τα κύρια ονόματα δεν έχουν άρθρο. Δοκιμάστε, σε όλα τα παραδείγματα που σημείωσα και σε όποιο άλλο συναντήσετε, να δείτε πώς ακούγεται ευκρινέστατα η αγγλική (ξεκινώ από την ευρύτερα διαδομένη), η γαλλική, η γερμανική ή όποια άλλη γλώσσα γνωρίζουμε και χρησιμοποιούμε, άρα και επηρεαζόμαστε από αυτήν.

Δεν μοιάζει να υπάρχει κανένας προφανής λόγος να δεχτούμε μια τέτοια επίδραση, που μας στερεί βασικά κεκτημένα της ελληνικής γλώσσας αλλά και δημιουργεί ασάφεια. Στο κάτω κάτω, ο Άγγλος (ο Γάλλος κτλ.) αποδίδει με δύο διαφορετικούς τρόπους τα δύο διαφορετικά νοήματα, αυτά που εμείς, παρά πάσα λογική, θέλουμε τώρα να τα αποδώσουμε με έναν:

(α) his brother Tom=τον αδερφό του τον Τομ και
(β) Tom’s brother=τον αδερφό τού Τομ.

Εμάς ξάφνου μας στενοχωρεί πολύ το άρθρο, ιδίως στις πλάγιες πτώσεις, και ιδιαίτερα στη γενική, όπου ομοηχεί με το κτητικό: μπορεί όντως να ακούγεται άσχημα η φράση «το σπίτι του αδερφού του τού Θωμά» αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε, κατά περίπτωση έστω, να πετούμε το αναπόσπαστο από το όνομα άρθρο: το τίμημα θα είναι πάντοτε κορακίστικα και συχνά παρανόηση πλήρης. Άλλη μια φορά απαιτούμε από τη γλώσσα να μεταφέρει μηνύματα και πληροφορίες κατά προσέγγιση, και το νόημα περιμένουμε να το αποκαταστήσει ή και να το ανακαλύψει ο αναγνώστης, βασιζόμενος σε προηγούμενες, δικές του πληροφορίες.

Ας διαβάσουμε μαζί:

«Ο Τζέρι Λιούις δεν κρύβει τη χαρά του [...]. Και τη δείχνει ακόμη και με τη δική του άποψη περί φιλιού, με “θύμα” τη γυναίκα του, Σαμ». Εδώ, επειδή το όνομα Σαμ είναι συνήθως αντρικό, φρόντισε ο συντάκτης να βάλει πριν από το όνομα ένα κόμμα· διαφορετικά, ούτε συζήτηση, όλοι θα διαβάζαμε ότι ο Τζέρι Λιούις φίλησε τη γυναίκα κάποιου άλλου, κάποιου Σαμ! Και το κόμμα, τι παριστάνει, εκτός από ένα ελάχιστο, οπτικό «ανάχωμα»; Διότι λέμε, και εδώ: αυτή είναι η γυναίκα μου η Μαρία, και όχι «η γυναίκα μου, [κόμμα, δηλαδή παύση, αναπνοή] Μαρία» –εκτός πια κι αν συστήνουμε τη γυναίκα μας στη φίλη μας τη Μαρία!

Αλλά εδώ προσοχή· λέμε: η γυναίκα μου η Μαρία, όταν ακριβώς τη συστήνουμε σε κάποιον. Ποτέ άλλοτε δεν λέμε, σε φίλο μας, σε συνάδελφο στο γραφείο κτλ., ότι «χτες πήγα βόλτα με τη γυναίκα μου τη Μαρία» ή «τσακωθήκαμε λιγάκι με τη γυναίκα μου τη Μαρία» –εκτός κι αν είμαστε πολυγαμικοί μαχαραγιάδες! Λέμε δηλαδή:

–πήγα βόλτα με τη Μαρία, όταν οι άλλοι την ξέρουν ήδη τη Μαρία, ξέρουν ήδη τι μας είναι η Μαρία, ή μιλούσαμε από ώρα για τη Μαρία· και λέμε:

–πήγα βόλτα με τη Μαρία, τη γυναίκα μου· λέμε δηλαδή, όπως και πριν: πήγα βόλτα με τη Μαρία, και προσθέτουμε αμέσως: τη γυναίκα μου, μόλις σκεφτούμε ότι οι άλλοι, σε μια μεγάλη συντροφιά, μπορεί να μην την ξέρουν όλοι τη Μαρία.

Αλλά δεν λέμε, όπως είπα, «τη γυναίκα μου τη Μαρία», και πολύ περισσότερο δεν λέμε «τη γυναίκα μου Μαρία», με ή χωρίς κόμμα, σε αντίθεση λ.χ. με τον Άγγλο. Γιατί ο Άγγλος λέει αυτό ακριβώς και με τον δικό του ακριβώς τρόπο: my wife Maria –κι εδώ βρίσκεται το βασικό κλειδί για το θέμα μας, έτσι εξηγούνται και οι μεταφράσεις, με ή χωρίς κόμμα:

Ξεκινώ με τα απλούστερα:

«σήκωσε το ακουστικό η φίλη μου Τζέιν»: η φίλη μου η Τζέιν, είναι εδώ η απλούστερη διόρθωση, η απλούστερη διατύπωση· διαφορετικά, ποια Τζέιν, ποιον ενδιαφέρει τάχα αυτή η Τζέιν; Γιατί, αν είναι ήδη γνωστή στον συνομιλητή μας, είναι η φίλη μου, σκέτα, ή η φίλη μου η Τζέιν· διαφορετικά εμείς, στα ελληνικά, θα λέγαμε: μια φίλη μου, η Τζέιν·

«γύρισα και είπα στον σεναριογράφο Γκλεν Γκόρντον Κάρον»: στον σεναριογράφο, τον Γκλεν Γκόρντον Κάρον, ή: στον Γκλεν Γκόρντον Κάρον, τον σεναριογράφο, είναι οι δύο εναλλακτικοί τρόποι στα ελληνικά· διαφορετικά, το παράδειγμά μας δηλώνει τον συγκεκριμένο σεναριογράφο κατ’ αντιδιαστολή προς έναν άλλο, παρόντα ή μη, ή σαν να υπήρχαν δύο ή και τρεις σεναριογράφοι.

Σε άρθρο κατά του Ζαν Τιμπερί, δημάρχου του Παρισιού, και της γυναίκας του, της Ξαβιέρ Τιμπερί, η οποία κατονομάζεται και μάλιστα χαρακτηρίζεται «κορσικανή ματρώνα», διαβάζουμε: «Ο 65χρονος Τιμπερί ισχυρίζεται ότι ούτε ο ίδιος ούτε η γυναίκα του, Ξαβιέρ, έχουν καμία σχέση με τη σωρεία των σκανδάλων»: εδώ, με βάση τα παραπάνω, δεν χρειάζεται καθόλου το όνομά της· διαφορετικά, θα έπρεπε να επαναληφθεί και όνομα και επώνυμο, και με το άρθρο φυσικά: ούτε ο ίδιος ούτε η γυναίκα του, η Ξαβιέρ Τιμπερί…

«ο Τσένεϊ [...] να προστατεύσει την ιδιωτική ζωή της κόρης του, Μαίρη (sic)»: της κόρης του της Μαίρης·

«ο ξένος Τύπος βρίθει συνεντεύξεων του Τζόζεφ Φάινς [...] ο οποίος δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τον αδελφό του Ρέιφ»: τον αδερφό του τον Ρέιφ·

«δεν μπορώ να κτίσω τη δημοκρατία μόνος μου, με τη γυναίκα μου Ντανούτα» λέει ο Βαλέσα σε συνέντευξή του, σαν να μας λέει με ποιαν ακριβώς απ’ όλες τις γυναίκες του έχει δυσκολία (και δεν θα άλλαζαν πολλά πράγματα αν γραφόταν: «τη γυναίκα μου την Ντανούτα», απλώς θα ακουγόταν ελληνικότερο).

Και τα περισσότερο περίπλοκα:

«Η Λένα, μια νεαρή δασκάλα από την πόλη, κάνει μαθήματα στον Μπραντ, έναν αναλφάβητο αγρότη, ο οποίος σύντομα την ερωτεύεται. Η γυναίκα του Κιτ, παραδόξως, σπρώχνει τον Μπραντ στην αγκαλιά της Λένας...»: η γυναίκα του η Κιτ· και καλύτερα σκέτο: η γυναίκα του, αφού κανέναν ρόλο δεν παίζει το όνομά της, και κυρίως επειδή δεν την ξέρουμε ακόμα, δεν έχει αναφερθεί ήδη η ύπαρξή της, πολύ περισσότερο το όνομά της –αλλά και ούτε θα το μάθουμε, παρά μόνο αν πάμε να δούμε την ταινία: γιατί το σύντομο αυτό κειμενάκι αποτελεί παρουσίαση καινούριας ταινίας, που σημαίνει ότι δίνει εντελώς καινούριες πληροφορίες στον αναγνώστη. Ώστε λοιπόν λάθος πληροφορία προσλαμβάνουμε εδώ, γιατί «κανονικά», στη γλώσσα μας και σύμφωνα με τις γραμματικές μας, η συγκεκριμένη διατύπωση δηλώνει αυστηρώς και μόνο τη γυναίκα κάποιου τρίτου, που τον λένε Κιτ.

Και εδώ είναι εξασφαλισμένη η σύγχυση:

«η Μαφία σκότωσε τον αδερφό του Λούκα»: ποιος ο Λούκα και ποιος ο αδερφός του, τον οποίο και σκότωσαν; Αυτά δεν μας υποβάλλει η γλώσσα μας; Κι όμως, η πραγματικότητα είναι άλλη: ο Λούκα είναι ο αδερφός ενός εξέχοντος δικαστή! Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, η είδηση ξεκινά από ένα γνωστό μας πρόσωπο, που προϋποτίθεται, και από κει περνάει στον άγνωστο, ή τον περισσότερο άγνωστο ώς τώρα: τη σύζυγο, τον αδερφό, τον γείτονα κτλ., που τώρα γίνεται κι αυτός βασικό πρόσωπο της είδησης (ο δολοφονημένος αδερφός), οπότε δικαιούται την –πλήρη– επωνυμία. Για να το πω αλλιώς –όπως παραπάνω με την Τζέιν–, ή δεν τον ξέρουμε κάποιον και δεν μας αφορά, οπότε περιττεύει το μικρό του όνομα (ή και συσκοτίζει), ή τον ξέρουμε ή πρέπει να τον μάθουμε, γιατί αυτός ακριβώς έχει σημασία τώρα στην είδηση, οπότε δικαιούται και αυτός πλήρες ονοματεπώνυμο, ή έστω άρθρο.

Ας το δούμε πιο καθαρά στην ακόλουθη φράση:

«Ο Βίκτωρας Μητρόπουλος βγήκε νικητής από τις έως τώρα κόντρες με τον αδελφό του, Θωμά», όπου έχουμε αντιγραφή στα ελληνικά της σύνταξης που μας απασχολεί, ή ελληνικά σαν να είναι μετάφραση: εδώ, και εφόσον ήδη ξέρουμε μαζί τα δύο αδέρφια, έπρεπε να είχαμε «τον αδερφό του ΤΟΝ Θωμά Μητρόπουλο». Διαφορετικά, και πάλι επειδή τους ξέρουμε μαζί, περιττεύει το μικρό όνομα, έτσι σκέτο και άναρθρο, λες και μεταφράστηκε η είδηση απ’ τους Νιου Γιορκ Τάιμς.

Άλλα ελληνικά, όπου τσιγκουνεύτηκαν το άρθρο:

«ο Νίκος Κοεμτζής [...] ζητάει από τον αδελφό του Δημοσθένη και τον φίλο του Θωμά [...] να του αφηγηθούν τι ακριβώς συνέβη τη νύχτα του φόνου»: από τον αδελφό του τον Δημοσθένη και τον φίλο του τον Θωμά (ή: έναν φίλο του, τον Θωμά)·

«ο νεαρός παίκτης του ΠΑΟ [Αντ. Φώτσης], συνοδευόμενος από τον πατέρα του Βαγγέλη»: καλά, είναι προφανές ότι δεν πήρε ο Φώτσης τον πατέρα του φίλου του ή του γείτονά του τού Βαγγέλη –έτσι όπως μας «λέει» πάντως η είδηση–, αλλά τον δικό του πατέρα, τον παλιό μπασκετμπολίστα Βαγγέλη Φώτση· και γι’ αυτό ακριβώς, μόνο επειδή είναι ή ήταν γνωστός ο πατέρας του, δικαιολογείται η αναγραφή του ονόματος, αλλά τότε πλήρως και με το άρθρο του: συνοδευόμενος από τον πατέρα του, τον Βαγγέλη Φώτση· διαφορετικά, αν δηλαδή δεν ήταν γνωστός: συνοδευόμενος από τον πατέρα του, σκέτα, τελεία·

«από τη μητέρα της Έμυ... / με προτροπή του γιου της Γιάννη / την ίδια άποψη μετέφερε [...] στον γιο του Αλέξη ο φωτορεπόρτερ Δ.Τ. / Η μητέρα της Έμυ θυμάται... / Έχασε τον πατέρα της Γιάννη πολύ μικρή. / εδώ [...] με τη μητέρα της Έμυ και τον μικρό αδερφό της Τάκη», όλα από ένα λεύκωμα για τη Βουγιουκλάκη. Και

«άκουσα τον Μητσοτάκη να προαναγγέλλει την κάθοδο στην πολιτική του γιου του Κυριάκου»: κι όμως η είδηση μιλάει για τον γιο του ίδιου του Μητσοτάκη, τον Κυριάκο Μητσοτάκη, κι όχι για τον γιο τού Κυριάκου Μητσοτάκη, που είναι βρέφος ακόμα.**

Δηλαδή, σε όλες τις περιπτώσεις, μόνο η προγενέστερη γνώση εξασφαλίζει, και όχι δίχως κόπο, τη μετάδοση της σωστής πληροφορίας. Διαφορετικά, σύγχυση ή το απόλυτο κενό: βρίσκω στις σημειώσεις μου την ακόλουθη φράση, αλλά χωρίς να έχω σημειώσει πηγή και ημερομηνία:

«ο αδελφός του θύματος Η. Φουντόπουλος εξεταζόταν ως μάρτυρας στη δίκη του καταδικασμένου ήδη για τον φόνο της συζύγου του Ι. Κουντούρη»: διαβάζω τώρα και ξαναδιαβάζω, χωρίς δυνατότητα να καταφύγω πια στα συμφραζόμενα, και αναρωτιέμαι: (α) ο Ι. Κουντούρης είναι ο καταδικασμένος για τον φόνο της συζύγου του; (β) ο ανώνυμος εδώ καταδικασμένος σκότωσε τη γυναίκα κάποιου που ονομάζεται Ι. Κουντούρης; αλλά και (γ) μήπως ο καταδικασμένος είναι κάποιος Κουντούρης, που δεν σημειώνεται το μικρό του όνομα, αυτός που σκότωσε τη γυναίκα του, την Ι. Κουντούρη;

Στην επόμενη είδηση υπάρχουν ακόμα λιγότερες πιθανατότητες να βασιστούμε σε προγενέστερη γνώση: σε μια θεατρική παράσταση ένας ηθοποιός «περιπαίζει τον ποιητή, δείχνοντας έτσι την αντίδρασή του στον προστάτη του Δούκα». Αν στη θέση του Δούκα γραφόταν το όνομά του, λ.χ. «στον προστάτη του Γιόχαν Χ.», θα είχαμε προσλάβει απολύτως λανθασμένη πληροφορία: ότι κάποιος ονόματι Γιόχαν Χ. έχει έναν προστάτη, και αυτόν τον προστάτη τού Γιόχαν Χ. περιπαίζει ο ηθοποιός μας. Αλλά ο τίτλος του Δούκα –αυτό το στοιχείο και μόνο– μας γεννά υποψία και επιδιδόμαστε σε λογική ανάλυση: κοτζάμ Δούκας δεν νοείται να έχει προστάτη (αλλά και γιατί όχι;), και μάλλον αυτός, ο Δούκας, είναι ο προστάτης, άρα ο ηθοποιός περιπαίζει τον προστάτη του τον Δούκα.

Το ίδιο γίνεται και με την παρουσίαση της ταινίας Μάσκα του Π. Μπογκντάνοβιτς: «η Ράσπι [...] αγαπά υπερβολικά τον γιο της Ρόκι». Εδώ, αντίθετα από ό,τι μας λέει η διατύπωση, και μόνο επειδή το «Ρόκι» το ξέρουμε σαν αντρικό όνομα, συμπεραίνουμε ότι η Ράσπι δεν αγαπάει υπερβολικά τον γιο της φίλης της που τη λένε Ρόκι, αλλά τον δικό της γιο, τον Ρόκι: μητρική αγάπη δηλαδή, έστω οιδιπόδειο, μα όχι και αποπλάνηση ανηλίκου: ιδού πώς ένα άρθρο λιγότερο είναι ικανό να σε στείλει στον εισαγγελέα!

Σε μια γαλλική όμως ταινία, εάν η Φρανσουάζ αγαπούσε υπερβολικά «τον γιο της Ντομινίκ», πώς θα καταλαβαίναμε ότι αγαπάει (α) τον γιο της που τον λένε Ντομινίκ και όχι (β) τον γιο της φίλης της που τη λένε Ντομινίκ; Και αν πάλι αγαπάει «την κόρη της Βερονίκ», πώς θα ξέρουμε αν αγαπάει (α) την κόρη της τη Βερονίκ ή (β) την κόρη της φίλης της τής Βερονίκ –έτοιμη δηλαδή να την παραλάβει ο εκεί Μάκης Τριανταφυλλόπουλος!

Γι’ αυτή την «αρχή της οικονομίας», θυγατρική της αγγλικής, θα συνεχίσω.


* Μπορεί να αντιτείνει κάποιος ότι με το πολυτονικό σύστημα, εδώ με μια περισπωμένη, δεν θα υπήρχε ασάφεια: ναι, ως προς τον «αδερφό τού Θωμά»· αλλά η διατύπωση «τον αδερφό του Θωμά», χωρίς τόνο, θα εξακολουθεί να μη σημαίνει τίποτα, ή και να μοιάζει με τυπογραφικό λάθος.

** Με την ευκαιρία, ας σημειωθεί το συχνό λάθος, «την πολιτική του γιου» στην οποία γίνεται η κάθοδος, αντί για «την κάθοδο του γιου του... στην πολιτική».