79. Λέξεις δανεικές κι αγύριστες [δανεισμός, β΄]

Τα Νέα, 16 Μαρτίου 2002

Λέξεις φοινικικές, σημιτικές, περσικές, λατινικές, αραμαϊκές –τα παλαιότερα δάνεια– πλουτίζουν ήδη την αρχαία ελληνική γλώσσα, λέξεις που η καταγωγή τους χάνεται στους αιώνες και μόνο οι ειδικοί την αναγνωρίζουν. Και επιπλέον λέξεις σλαβικές, βλάχικες, αρβανίτικες, ιταλικές, τουρκικές, αραβικές, γαλλικές και αγγλικές –τα νεότερα δάνεια–πλουτίζουν τη νέα ελληνική.

Στο προηγούμενο σημείωνα ελάχιστα από αυτά τα δάνεια, για να δείξω ακριβώς τον πλούτο τον οποίο στοιχειοθετούν, έτσι υιοθετημένα από αιώνων (τα παλαιότερα) και αξεχώριστα δεμένα (μαζί πια και με τα νεότερα) με τη γλώσσα, την ιστορία, τον πολιτισμό μας. Είπα πλούτο, και ιδού: ποιος θα τολμούσε να μας πάρει πίσω τον χιτώνα, που έντυσε τον Πλάτωνα, και βάφτηκε με το αίμα τού (Ιουδαίου, μην ξεχνιόμαστε) Ιησού, επειδή ο χιτών αυτός μας ήρθε από τα σημιτικά! Και ας τολμήσει να μας απαγορέψει η Ευρωπαϊκή Ένωση το κοκορέτσι, που μας ήρθε, αλί, από τα αλβανικά!

διαβάστε τη συνέχεια...

Δανεικά κι αγύριστα, λοιπόν, όχι μόνο τα «ευγενή», τα παλαιότερα, αλλά και τα νεότερα, αυτά που μαρτυρούν πληβειακή τάχα καταγωγή.

Δεν είναι δυνατόν εδώ, ούτε και έχει γενικότερα νόημα, να επεκταθεί κανείς στην πληθώρα των δάνειων λέξεων. Αν όμως πάμε στις πηγές,* θα βρούμε πλήθος σελίδες με δάνειες λέξεις, αναντικατάστατες σήμερα στη γλώσσα μας, έτσι σαν έμμεση, μικρή απάντηση στους σκανδαλιστικών προθέσεων καταλόγους ξένων, άκλιτων λέξεων με τους οποίους επιχειρείται η καταπτόηση του αναγνώστη, που του λένε: «κοίτα, αγγλικά μιλάμε πια, έσβησε η γλώσσα»: αναφέρομαι στην εντυπωσιοθηρική χειρονομία που ανακατεύει λέξεις περιορισμένης χρήσης, λέξεις με τις οποίες αποθαυμάζεται στον καθρέφτη του ο πάσα ένας μύστης του λάιφστάιλ, λέξεις συχνά εφήμερες, μαζί με όρους της πιο σύγχρονης τεχνολογίας, των υπολογιστών λόγου χάρη.

Έτσι, όμως, από τη χειρονομία αυτή απουσιάζει προκλητικά η επιστήμη, μαζί και η κοινή λογική: δεν φτάνουν τα 200 χρόνια για να προσαρμοστούν τα πρόσφατα δάνεια, λέει η μάλλον συντηρητική Γραμματική Τσοπανάκη, κι εμείς κόβουμε φλέβες για το μόλις χτεσινό ριμπούτ (reboot) του υπολογιστή. Και απουσιάζει και η πραγματικότητα, καθώς σε χρόνο μηδέν το ριμπούτ έγινε επανεκκίνηση. Όντως, η ασχημάτιστη σχεδόν ακόμα γλώσσα των υπολογιστών δοκιμάζεται, από τα πρώτα της κιόλας βήματα, και στην ελληνική: δείτε σ’ ένα οποιοδήποτε τεύχος του Ram την εντυπωσιακή προσπάθεια να αποδοθούν στα ελληνικά ακόμα και αυστηρότατα ειδικοί τεχνικοί όροι, προσπάθεια στην οποία επιδίδονται με ζήλο απλοί αναγνώστες και χρήστες των υπολογιστών.

Πάμε όμως πάλι στις πηγές, για να πούμε τώρα την αλήθεια: πόσες είναι επιτέλους αυτές οι πολλές δάνειες λέξεις που γεμίζουν πάμπολλες σελίδες, αυτές που έχουν συμμορφωθεί στο τυπικό της γλώσσας μας; Και το ίδιο ακριβώς: πόσες είναι επιτέλους οι άλλες, οι ασυμμόρφωτες, αυτές που θα μας πνίξουν, λέει, αν δεν μας πνίξαν κιόλας; Ένα 5% είναι όλα πια τα αγγλικά δάνεια, λέει η Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη!** Ώστε κοτζάμ περιούσια κινδυνεύει από ένα 5%! Ή πιο πολύ; 6; 7%; Άντε, 10%; Μα εμείς χτυπάμε νυχθημερόν πανηγυρικά τις καμπάνες ότι το λεξιλόγιο της αγγλικής έχει πάνω από 30% ελληνικές λέξεις, κι η αγγλική όχι μόνο δεν έσβησε μα θα μας σβήσει, λέει, εμάς.

Εδώ ξεμυτίζει ένα πλέγμα ερωτημάτων, που όλα διασταυρώνονται ή, ακόμα περισσότερο, αλληλοεπικαλύπτονται: Αν είναι καλό να δανείζουμε τους άλλους, είναι άραγε ζήτημα εθνικής υπερηφάνειας, εθνικής μαγκιάς, το να μη δανειζόμαστε εμείς; Αν με τις λέξεις της γλώσσας μας πλουτίζουν οι άλλοι, γιατί φτωχαίνουμε εμείς με τις δικές τους; Και αλλιώς: Αν ξέρουμε ότι το λεξιλόγιό μας, όπως όλων των γλωσσών, ενσωματώνει πλήθος ξένες λέξεις, προς τι ο κομπασμός για τις λέξεις που δώσαμε εμείς στους άλλους; Γενικότερα: Αν θεωρούμε πλούτο για τη γλώσσα μας, για τη ζωή μας, τον χιτώνα, τη φλογέρα, αλλά και το κοκορέτσι, ή την ελαία και τον κάμπο, άρα καλός ο δανεισμός, πώς εξηγείται η πάγια φοβία, μάλλον ο πανικός, για τον συνεχιζόμενο και αναπόφευκτο δανεισμό!

Όμως, τις λέξεις τις απροσάρμοστες, τις άκλιτες, υποτίθεται πως κυνηγούν, τουλάχιστον οι περισσότερο νηφάλιοι. Αν περιοριστεί κανείς εδώ, είναι αλήθεια ότι έχει πολλά να πει, ξεκινώντας από τη γενική αρχή ότι τα δάνεια οφείλουν να προσαρμόζονται στη γλώσσα υποδοχής. Αν βέβαια μπορούν, θα πει όμως άλλος, και οπωσδήποτε στην ώρα τους, με τον καιρό τους. Και ο καιρός της γλώσσας δεν είναι οπωσδήποτε ο δικός μας ο καιρός, εδώ και τώρα: είναι απροσδιόριστος, όπως απροσδιόριστες είναι γενικότερα οι βουλές μιας γλώσσας. Πριν δούμε τους λόγους για τους οποίους μπορεί να είναι όντως σήμερα βραδύτερη –ή και κάποτε ανέφικτη– η προσαρμογή, βρίσκω ενδιαφέρον το εξής:

Ότι η γλώσσα μας έζησε και με άκλιτα, από τις πιο παλιές και ένδοξες εποχές της:

Νωρίς νωρίς η γλώσσα μνημειώνεται γραπτά μέσα από τα άκλιτα φοινικικά άλφα, βήτα, γάμμα…

Έπειτα, ολόκληρη η χριστιανική θρησκεία περνάει νικηφόρα από τον Αδάμ στον Ιωσήφ, από τη Βηθλέεμ στην Ιερουσαλήμ, και κορυφώνεται στο Πάσχα· κοτζάμ Θεός χαιρετίζεται με το ωσαννά, υμνείται από τα χερουβείμ και τα σεραφείμ με το αλληλούια, δέχεται την ταπεινή υποταγή των πιστών του με το αμήν.

Πιο έπειτα, ολόκληρη εθνικοφροσύνη βαδίζει προς τη δόξα «εμπρός, μαρς!» και σταματάει τον εχθρό, βάζοντας πλάι στο αγλαόν τις ει το «βάρβαρο» ξενικό αλτ!

Αλλά τι λέω; Ολόκληρος λαϊκός πολιτισμός έζησε μέσα από άκλιτα χωρίς να «μιανθεί»: αναφέρομαι στη γλώσσα των ναυτικών: πρίμα, μάινα, πόντζα λαμπάντα, όρτσα, βίρα, μπότζι, αρόδο, κόντρα φλόκο.

Θα συνεχίσουμε.

* Ενδεικτικά, Σύντομος ιστορία της ελληνικής γλώσσης (1915) του Γ. Ν. Χατζιδάκι· Νεοελληνική Γραμματική (1941) και Ξενηλασία ή ισοτέλεια (1905) του Μ. Τριανταφυλλίδη· L’influence du français sur le grec (1978) του Ν. Κοντοσόπουλου· Νεοελληνική Γραμματική και συγκριτική ανάλυση (1984) του Ευ. Πετρούνια· Νεολογικός δανεισμός της νεοελληνικής (1994) της Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη· Νεοελληνική Γραμματική (1944) του Αγ. Τσοπανάκη· και πρόσφατα Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (2001) του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, επιμέλεια Α.-Φ. Χριστίδη –«Ιστορία Χριστίδη», προτείνω και για πρακτικούς λόγους.

** «Σε σύνολο 60.000 περίπου λημμάτων γενικού λεξιλογίου της νεοελληνικής ποσοστό 5% είναι οι δάνειες λέξεις από την αγγλική. Αν αναλογιστεί κανείς ότι, σύμφωνα με έρευνες ξένων μελετητών, το ποσοστό των λέξεων που η αγγλική δανείστηκε από τη γαλλική σε παλαιότερες εποχές ανέρχεται σε 65% με 75% του σημερινού λεξιλογίου της, αναρωτιέται αν είναι δυνατόν ο δανεισμός λέξεων και μόνο να αλλοιώσει μια γλώσσα» (Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, στο συλλογικό Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2001, σ. 64 κ.ε.).