46. Ναι - Όχι, σημειώσατε Χ

Τα Νέα, 2 Δεκεμβρίου 2000

Οι ξενισμοί δεν αποτελούν τυπικά λάθος, δημιουργούν ωστόσο πρόβλημα όσο επεκτείνεται η χρήση τους χωρίς να γίνονται κοινό κτήμα, οπότε με δυσκολία αποκρυπτογραφούμε κάθε φορά το νόημα

το πλήρες κείμενο:


Επιστροφή στους ξενισμούς, με το «πολύ... για να...», που μεταφράζει κυρίως το γαλλικό trop… pour... Ξεκινώ ωστόσο με τον αντίστοιχο αγγλισμό, την κοινότατη φράση too good to be true, που τη χρησιμοποιούμε συχνά, ακόμα και στον προφορικό λόγο: πολύ καλό για να ’ναι αλήθεια. Εδώ ο ξενισμός σχεδόν δεν γίνεται αντιληπτός, και μπορούμε να πούμε ότι στέκει ισότιμα πλάι στη φράση: είναι τόσο καλό, που δεν μπορεί να είναι αλήθεια. Το ίδιο συμβαίνει και μ’ ένα άλλο στερεότυπο, μια ρήση του Ντε Γκωλ, που είναι από τα πιο αγαπημένα ευφυολογήματα των τηλεοπτικών παραθύρων και των «τοκ σόου»: Η πολιτική είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε στους πολιτικούς. Και εδώ το νόημα, μέσα από την κοινή χρήση, είναι σαφές. Και εδώ η πιστή μετάφραση διεκδικεί τους ίδιους τίτλους με την «κλασικότερη», ελληνική σύνταξη: Η πολιτική είναι πολύ σοβαρή υπόθεση, και [γι’ αυτό] δεν γίνεται / δεν νοείται / δεν είναι δυνατόν να την αφήσουμε στους πολιτικούς.

Δεν μπορεί όμως να ισχυριστεί κανείς ότι, επειδή υπάρχουν δυο-τρία στερεότυπα, ο ξενισμός έπαψε να είναι ξενισμός, ότι το συντακτικό αυτό σχήμα έχει αφομοιωθεί απολύτως και αποδίδει πάντοτε αβίαστα το νόημα που θέλει να εκφράσει. Αντίθετα, σε κάθε καινούρια εφαρμογή του σχήματος αυτού, σε κάθε πρόταση που την ακούμε ή τη διαβάζουμε πρώτη φορά, καθυστερούμε λίγο, γιατί δεν λειτουργούν τα αντανακλαστικά μας. Η προσπάθεια είναι συχνά απλή· ορισμένες όμως φορές χρειάζεται πραγματικά να μοχθήσουμε για να αποκαταστήσουμε το νόημα. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να εφησυχάζουμε με τέτοια «απλά» παραδείγματα: μπορεί όντως, ας το ξαναπούμε, οι ξενισμοί να μην αποτελούν τυπικά λάθος, δημιουργούν ωστόσο πρόβλημα όσο επεκτείνεται η χρήση τους χωρίς να γίνονται κοινό κτήμα, οπότε με δυσκολία αποκρυπτογραφούμε κάθε φορά το νόημα.

Θα κλιμακώσω και πάλι τα παραδείγματά μου, από τα πιο απλά και διάφανα στο νόημά τους ώς τα πιο περίπλοκα:

«Η ζωή είναι πολύ σκληρή κι άδικη για ν’ αξίζει να τη ζήσει κανείς»: και δεν αξίζει να τη ζει κανείς·

«το μονοπάτι ήταν πολύ στενό για να μπορούμε να πηγαίνουμε πλάι πλάι»: και δεν γινόταν / δεν μπορούσαμε...

«εγώ έζησα πολύν καιρό στα δάση για να με φοβίζουν οι κουκουβάγιες»: και δεν με φοβίζουν οι κουκουβάγιες...

Τελικά, με το σχήμα αυτό επιδιώκουμε να εκφράσουμε με το ζόρι μια άρνηση, ένα δεν (δεν αξίζει..., δεν γινόταν..., δεν μπορούσαμε...), χρησιμοποιώντας απλώς το για να, που όμως δεν μαρτυρεί από μόνο του άρνηση: «διαβάζει πολύ, για να περάσει τη χρονιά του», αλλά «διαβάζει πολύ, για να μη χάσει τη χρονιά του». Κι επειδή είναι αυτονόητη αυτή η σύνταξη στα ελληνικά, τα αντανακλαστικά μας παραλύουν προς στιγμήν, μόλις βρεθούμε μπροστά στο «παράδοξο», στο σόλοικο εντέλει, να εκβιάζεται το ίδιο πάντοτε «για να», ώστε να εκφράσει ξαφνικά και το «για να μην»! Έρχεται από πάνω κι η γραμματική με το συντακτικό μας, που λένε ότι το «για να» ή το «ώστε να» εισάγει τελική πρόταση και χρειάζεται κόμμα πριν, κοτσάρουμε λοιπόν κι εμείς, ή ο τυπογράφος ή ο διορθωτής, ένα κόμμα, και επιτείνουμε τη σύγχυση:

«ήταν πολύ σκοτεινά στην άμαξα, ώστε να διακρίνεις την έκφραση του προσώπου του»: και δεν διακρινόταν η έκφραση / δεν μπορούσες να διακρίνεις την έκφραση... Γιατί η αρχική πρόταση του παραδείγματός μας στέκει μόνο στην αντίθετη περίπτωση, αν λόγου χάρη το «σκοτεινά» ήταν «φωτεινά»: «ήταν πολύ φωτεινά στην άμαξα, ώστε να διακρίνεις την έκφραση του προσώπου του»!

Άλλα –και όλα με λάθος κόμμα πριν από το «ώστε να»:

«ήταν πολύ απασχολημένος με τις περιγραφές του, ώστε να δίνει σημασία στην αποτυχία: και δεν έδινε σημασία...

«οι πιο ηλικιωμένοι ήταν αρκετά έντιμοι, ώστε να αφήσουν να τους γυρίσουν το κεφάλι»: και δεν υπήρχε περίπτωση να αφήσουν…, και δεν θα άφηναν…

«το θέμα όλων αυτών των αλλοιώσεων είναι, βέβαια, πολύ εκτεταμένο, ώστε να μπορεί να εξεταστεί από τη θέση αυτή»: και δεν μπορεί..., δεν είναι δυνατόν να εξεταστεί...

Σ’ όλα τα παραδείγματα, αν δεχτούμε τον ξενισμό, αν νομίζει δηλαδή ο συντάκτης ή ο μεταφραστής ότι το απαιτεί το ύφος του, το κόμμα είναι οπωσδήποτε λάθος, γιατί, όπως είδαμε, μας ετοιμάζει να διαβάσουμε: για να γίνει κάτι, και όχι για να μη γίνει. Θα μείνει όμως τότε ένα κόμμα όλο κι όλο να ορίζει τη διάκριση ανάμεσα στο ναι και στο όχι;

Η ουσία είναι ότι δεν νοείται να αποδίδονται δύο εντελώς διαφορετικές έννοιες με μία, την ίδια πάντοτε, έκφραση, το για να ή το ώστε να:

«φάτε κάτι πολύ ελαφρύ –ίσως τσάι και μία φρυγανιά– ώστε το στομάχι να είναι σχεδόν κενό για να δράσει το φάρμακο, αλλά όχι και εντελώς άδειο ώστε να προκληθεί ναυτία ή αίσθημα αδυναμίας». Εδώ το πρώτο ώστε σημαίνει αυτό ακριβώς που λέει: «για να είναι το στομάχι κενό», ενώ το δεύτερο θέλει να πει το αντίθετο από ό,τι λέει τώρα, δηλαδή: «για να μην προκληθεί ναυτία»!

Και το τελευταίο σκαλί:

«η άτυχη Χ ήταν πολύ ερωτευμένη με τον δράστη για να μη φανταστεί, ακόμη και όταν τον είδε οπλισμένο μπροστά της, τις διαθέσεις του»: εδώ ενώνεται σε γάμο παρδαλό η γαλλική σύνταξη με το πραγματικό, το αρνητικό νόημα που έχει στο μυαλό του ο αστυνομικός συντάκτης: το ότι η ερωτευμένη δεν φαντάστηκε την πρόθεση του δράστη. Και πρέπει γρήγορα εμείς, μες στο μυαλό μας, να αφαιρέσουμε το μην, ώστε να αποκαταστήσουμε πλέον τον γαλλισμό: «ήταν πολύ ερωτευμένη... για να φανταστεί τις διαθέσεις του», και τώρα πια να μεταφράσουμε τον γαλλισμό στα ελληνικά: ήταν πολύ ερωτευμένη..., και δεν φαντάστηκε / δεν μπόρεσε να φανταστεί / τόσο που δεν μπόρεσε να φανταστεί... Τραγέλαφος.

Ένα αντίστοιχο παράδειγμα, από μετάφραση, δίνει ο Ελισαίος Γιανίδης στα Γλωσσικά πάρεργα (1932, επανέκδ. Κάλβος, 1970, σ. 48): «Ήμουν πάρα πολύ ενθουσιασμένη από τα πρώτα βήματά μου στο Γιλδίζ διά να μη αντιληφθώ το περιβάλλον της φυλακής»: ώστε δεν μπορούσα να αντιληφθώ, υποδεικνύει ο Γιανίδης, με τη συμβουλή: «Όταν γράφουμε ρωμέικα, καλό είναι να λησμονούμε τις ξένες γλώσσες». Από εκεί αντιγράφω και άλλα δύο παραδείγματα: «Ήτο λίαν επιεικής (ο Λουδοβίκος) ώστε να μη δύναται να την καταστείλη (την επανάσταση)»· και «η βασίλισσα Μαρία έχει περισσοτέραν απ’ ό,τι φαντάζεται κανείς πείραν διά να μην κλαίη τόσον γοερώς».

«Σκότος βαθύ» σχολιάζει αμέσως μετά ο Γιανίδης. Συνυπογράφουμε, ελπίζω, όλοι.