Εθνοσωτήρια ψεύδη

Τα Νέα, 2 Απριλίου 2005

«Πάντως η Εκκλησία διέσωσε την εθνική συνείδηση επί 400 χρόνια και ηγήθηκε στον αγώνα για την ανεξαρτησία» κτλ., κάπως έτσι τα είπε ο θεολόγος καθηγητής, και ο συνομιλητής του συμφώνησε, για να προχωρήσει όμως στην κριτική του απέναντι στα όσα συμβαίνουν σήμερα στην Εκκλησία.

διαβάστε τη συνέχεια...

Ο θεολόγος καθηγητής ήταν ο Χρ. Γιανναράς, πολέμιος ωστόσο και αυτός του Χριστόδουλου, και ο συνομιλητής του, ο οποίος δέχτηκε την παρατήρηση, ήταν ο τέως πρόεδρος του Συνασπισμού Νίκος Κωνσταντόπουλος, από τους ελάχιστους πάντως πολιτικούς με ξεκάθαρη συνολικά στάση απέναντι στο εκκλησιαστικό. Από τη σκηνή αυτή, σε τηλεοπτική συζήτηση, έμεινα με την αίσθηση, ή με το φόβο, πως δεν ήταν απλώς «διπλωματική» η συγκατάνευση, έτσι όπως εκφράστηκε από τον τέως πρόεδρο του Συνασπισμού.

Σύμπτωση ευτυχής, τις ίδιες περίπου μέρες, και με αφορμή την επέτειο της 25ης Μαρτίου, στην ίδια εδώ εφημερίδα υπήρξαν δύο εμπεριστατωμένα άρθρα: του καθηγητή Βασίλη Κρεμμυδά («Η Εκκλησία στο Εικοσιένα: Μύθοι και ιδεολογήματα», 22/3), και του εκπαιδευτικού Χρήστου Κάτσικα («Από το Κρυφό Σχολειό… στην Αγία Λαύρα: Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου», 24/3). Ας μου επιτραπεί να προσθέσω και δύο σχετικά δικά μου, κατά την περσινή επέτειο («Εθνική παλιγγενεσία και εθνική μυθολογία», 20/3/2004· «Το Κρυφό Σχολειό και η κρυφή του αλήθεια», 3/4/2004), και ενώ ακόμα πιο παλιά είχα ασχοληθεί ειδικά με τη «σωτηρία της γλώσσας» από την Εκκλησία («Οι αναθυμιάσεις των ημερών και το οστεοφυλάκιο της γλώσσας», 1/7/2000).

Το άρθρο του κ. Κρεμμυδά αναφέρεται γενικά στον συμβιβαστικό ρόλο της Εκκλησίας στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, που φτάνει στον «αφορισμό» των Φιλικών και των αγωνιστών από τον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄. Επίσης εξετάζονται οι δύο βασικοί μύθοι με τους οποίους επιχειρεί η Εκκλησία να αναδειχτεί σωτήρας του έθνους: το λάβαρο που τάχα ύψωσε ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, κηρύσσοντας την έναρξη του Αγώνα, κάτι που ούτε ο ίδιος δεν αναφέρει στα απομνημονεύματά του· και το περιβόητο Κρυφό Σχολειό, όπου μάθαιναν τάχα τα ελληνόπουλα γράμματα, την ίδια ώρα που σε πλείστες πόλεις ανθούσαν σχολειά και σχολές, και γενικά ελεύθερη και ανεμπόδιστη ήταν η όποια, στοιχειώδης και μη, εκπαίδευση. Στους ίδιους μύθους, της Λαύρας και του Κρυφού Σχολειού, αναφέρεται και το άρθρο του Χρ. Κάτσικα, με παραπομπές σε έλληνες και ξένους ιστοριογράφους.

Έτσι κι αλλιώς, ομόφωνη είναι η επίσημη Ιστορία και δύστροπες οι ημερομηνίες όσον αφορά το λάβαρο και τον Παλαιών Πατρών –που πάντως υπήρξε από τους ελάχιστους ιερωμένους του ανώτερου κλήρου που βοήθησαν στον Αγώνα. Και επίσης ομόφωνη είναι ως προς το Κρυφό Σχολειό. Θα υπενθυμίσω την εκτενή μελέτη του Παναγιώτη Στάθη («Το κρυφό σχολειό: διαδρομές του μύθου, διαδρομές της ιστορίας»), ο οποίος μετράει και εξετάζει «κρυφά σχολειά»: 10 όλα κι όλα «μαρτυρούνταν» τη δεκαετία του ’60, πάνω από 100 πλέον αυτά που σκαρφίστηκε στο μεταξύ ο ζήλος των κατά τόπους συλλόγων και φορέων: κρυφά σχολειά σε πόλεις όπου λειτουργούσαν ελεύθερα ιερατικές ή ανώτερες σχολές, κρυφά σχολειά σε μέρη ακατοίκητα, κρυφά σχολειά ακόμα και μέσα σε οθωμανικά κάστρα!

Πάντα όμως η Ιστορία, γενικά η επιστήμη, δυσκολεύεται ή και αδυνατεί να αντιστρατευτεί τη μυθολογία, πολύ περισσότερο όταν έχουμε να κάνουμε με εκκλησιαστικούς και εθνικούς μύθους, τους οποίους δηλαδή υποστηρίζει και επιβάλλει ένα ολόκληρο σύστημα με κάθε τρόπο, λογοκρισία, έμμεση έως και άμεση βία.

Πάνε κι έρχονται λοιπόν γενικά τέτοιοι μύθοι, πάνε κι έρχονται ειδικά αυτό το διάστημα οι συγκεκριμένοι μύθοι: η Εκκλησία-κιβωτός της εθνικής συνείδησης, αυτή ίσα ίσα που έκανε ό,τι μπορούσε για να μη διασαλευτεί η τάξη της οθωμανικής κατοχής και να μη χαθούν τα κεκτημένα της· η Εκκλησία-κιβωτός της γλώσσας, αυτή που δεν έκανε απολύτως τίποτα από τα όσα μυθολογούνται, με τα κρυφά σχολειά, ενώ έκανε ό,τι μπορούσε για να καθηλωθεί, μάλλον να ακυρωθεί η ζωντανή γλώσσα και να επιστρέψει στα κλέη του αττικισμού.

Γιατί πάντοτε η Εκκλησία πορεύτηκε ταυτισμένη με την εκάστοτε εξουσία, οθωμανική ή άλλη, «εθνική» πια, για να φτάσουμε στη νεότερη ιστορία, τη μεταξική δηλαδή περίοδο, και την αμέσως επόμενη, του εμφυλίου, ώς τη νεότατη, την επτάχρονη δικτατορία των συνταγματαρχών. Και καθώς δεν επιδέχεται συγκάλυψη η στάση της Εκκλησίας σ’ αυτή την πιο σύγχρονη περίοδο, με τη δύναμη που της εξασφαλίζει ακριβώς η συμπόρευσή της με την εξουσία επιβάλλεται η μυθευτική εκδοχή της δράσης της κατά την παλαιότερη ιστορική περίοδο, του Αγώνα για την Ανεξαρτησία! Θαυμαστή, αλήθεια, διαλεκτική της Ιστορίας.

Αλλά, από τη δημιουργία της κιόλας, γράφει ο καθηγητής Ν. Ε. Καραπιδάκης («Εκκλησιαστικά σκάνδαλα ή κοινωνική υποκρισία;», Καθημερινή 27/2· ας διαβαστεί μαζί με ένα επόμενό του, «Ο διαχωρισμός Κράτους-Εκκλησίας», 27/3), η Εκκλησία συμμάχησε «με την ισχυρότερη ιδεολογία της εποχής της, την αυτοκρατορία· δηλαδή την εξουσία. Μια συμμαχία που δεν θα εγκαταλείψει ποτέ έκτοτε, ανεξαρτήτως των μορφών που θα ενδύεται η κοσμική εξουσία. Ξανάγραψε, στη συνέχεια, την αρχαία ιστορία· [...] μονοπώλησε, ή σχεδόν, τη θρησκευτικότητα των ανθρώπων· ερμήνευσε την αρχαία φιλοσοφία· προσδιόρισε τους οικονομικούς όρους· πρότεινε τους δικούς της όρους στην πολιτική κοινωνία. Έγινε η ίδια κοινωνία, καθορίζοντας τη ζωή των ανθρώπων από τη γέννησή τους ώς τον θάνατό τους, παρακολουθώντας ταυτόχρονα τις φοβίες τους και ρυθμίζοντας τις ανισότητές τους. Οι στοχαστές της επικαιροποίησαν, για κάθε εποχή, τη διδασκαλία της, δανείζοντας το λεξιλόγιό τους για να μιληθούν τα κοινωνικά και τα πνευματικά προβλήματα».

Και παρακάτω: «Οι νεοτερικές κοινωνίες, γνωρίζοντας τη δύναμή της και εν πολλοίς επειδή τη χρειάζονταν, προσπάθησαν να οροθετήσουν τον ρόλο της, περιορίζοντάς την στην ιδιωτική σφαίρα. Η νέα ελληνική κοινωνία δεν υπήρξε ποτέ σαφής ως προς αυτό το σημείο· στάση που επέτρεψε στην Εκκλησία να διατηρήσει ευρύτατο χώρο παρέμβασης και διευρυμένη κοινωνική ηγεμονία».

Το πραγματικό πρόβλημα λοιπόν είναι «η αμφιλεγόμενη και επαμφοτερίζουσα στάση της κοινωνίας μας απέναντι στην Εκκλησία». Το πρόβλημα δηλαδή είναι όταν ο πρόεδρος σοσιαλιστικού κόμματος πάει και κοινωνάει σε λειτουργία στο ολυμπιακό χωριό, και την Κυριακή της Ορθοδοξίας απαγγέλλει το «Πιστεύω», χωρίς να του το επιβάλλει καμία παράδοση και κανένα τυπικό!

Θα ήταν επιπόλαιο να πιστέψει κανείς ότι αυτή η θέση της Εκκλησίας στη σημερινή κοινωνία και στη συνείδηση των ανθρώπων μπορεί να κλονιστεί από την ανασκευή π.χ. των κάθε λογής μύθων της. Οφείλουμε παραταύτα να επιμείνουμε. Και πολύ περισσότερο οφείλουμε να επιμείνουμε σε κάτι που μοιάζει από ανέφικτο έως ανεδαφικό: στη διάκριση της Εκκλησίας από την ενδιάθετη ίσως θρησκευτικότητα που επενδύεται σ’ αυτήν, ή που βρίσκει την έκφρασή της μέσα από αυτήν. Και ως προς τούτο είναι απαραίτητη μια άλλη διάκριση: των προσώπων από την Εκκλησία σαν σώμα. Σε πρόσωπα, είτε λίγα, φωτεινές εξαιρέσεις, είτε πολύ περισσότερα, μπορεί να χρωστούμε πολλά· δεν ισχύει όμως το ίδιο με την Εκκλησία σαν σώμα. Γιατί, σαν σώμα, επιμένω, με την εκάστοτε εκπροσώπησή του, ακόμα κι αν αυτή δεν εκφράζει το σύνολο (όπως λ.χ. πολύ συχνά σε έναν διεθνή οργανισμό η εκπροσώπηση ενός δικτατορικού καθεστώτος δεν εκφράζει την πλειοψηφία του λαού της χώρας), σαν σώμα λοιπόν η Εκκλησία ελάχιστα βοήθησε τα πραγματικά συμφέροντα του έθνους.

Αν όμως επιτέλους όλα αυτά αφορούν το παρελθόν, δεν είναι ανακουφιστικότερα τα όσα γενικότερα ορίζουν το παρόν, ακόμα και αν φύγουμε από τα τάχα μεμονωμένα, όπως τα νυν σκάνδαλα και οι ραδιουργίες, και εστιάσουμε στη γενικότερη υπηρεσία στην κοινωνία και στο περιβάλλον, στα πιο απτά δηλαδή και καθημερινά: από το όργιο της ναοδομίας ανά την επικράτεια έως τα ποθούμενα, για την ώρα: νέο συνοδικό μέγαρο στον Καρέα, πολυτελές ξενοδοχείο στο κέντρο της Αθήνας, νέα μητρόπολη. Τι μένει; Ίσως το φιλανθρωπικό της έργο; Επιδοτούμενο όμως κι αυτό, με 8,5 εκατομμύρια ευρώ από την Πολιτεία μέσα σε 3 μόλις χρόνια (2002-2004, μόνο για την οργάνωση «Αλληλεγγύη»). Δηλαδή από εμάς για μας. Άξιος ο μισθός μας; Για τον δικό τους, υπερμισθό βεβαίως, ούτε λόγος.