62. Ένα μωρό δάγκωσε σκυλί!

Τα Νέα, 21 Ιουλίου 2001

Ένα μωρό δάγκωσε σκυλί! Και μετά; Μετά έτρεξαν, ας πούμε, περαστικοί για βοήθεια. Να βοηθήσουν το καημένο το σκυλί! Που το δάγκωσε ένα μωρό!

Τερατολογώ, βεβαίως. Αφού η αλήθεια είναι ότι το σκυλί δάγκωσε το μωρό. Γιατί όμως είναι αυτή η αλήθεια; Απλώς επειδή «κατά κανόνα», «κανονικά», «λογικά», τα σκυλιά δαγκώνουν, κι όχι τα μωρά. Αρκεί να μη διασαλευτεί λοιπόν η τάξη του κόσμου, για να μπορούμε εμείς να συντάσσουμε μακαρίως και κατά το δοκούν.

διαβάστε τη συνέχεια...

Ώστε η γλώσσα λειτουργεί εντέλει με την καθοριστική εδώ συνδρομή της κοινής εμπειρίας; Έτσι φαίνεται. Αφού συχνά παρουσιάζονται απολύτως εναλλάξιμες οι δύο προτάσεις:

(α) «μωρό δάγκωσε σκυλί» και

(β) «σκυλί δάγκωσε μωρό»,

για να εκφράσουν και οι δύο μία και μόνο εκδοχή, πως το σκυλί δάγκωσε το μωρό, ή αλλιώς το μωρό ΤΟ δάγκωσε το σκυλί.

Επιτρέψτε μου να καθυστερήσω κι άλλο σ’ αυτό το απλό παράδειγμα και να επαναλάβω πράγματα στοιχειώδη και πασίγνωστα: στην πρόταση (β), την «ορθόδοξη» από συντακτική άποψη: «σκυλί δάγκωσε μωρό», έχουμε το κλασικό σχήμα υποκείμενο-ρήμα-αντικείμενο, δηλαδή «ποιος έκανε τι, σε ποιον», με υποκείμενο το σκυλί και αντικείμενο το μωρό. Πώς είναι τώρα δυνατόν να εναλλάσσονται στα καλά καθούμενα οι βασικοί αυτοί όροι, χωρίς καμία άλλη αλλαγή στη σύνταξη, και χωρίς καμία επίπτωση;

Λέω «στα καλά καθούμενα», γιατί υπάρχει περίπτωση να αντιστρέψουμε τους όρους για έμφαση, ότι το σκυλί δάγκωσε ένα μωρό και όχι λόγου χάρη τη μητέρα του που το είχε βγάλει βόλτα. Και λέω «χωρίς καμία αλλαγή», γιατί τότε, όταν δεν μιλούμε, ώστε να τονίσουμε ιδιαίτερα τη λέξη μωρό, δηλαδή «ένα μωρό δάγκωσε σκυλί», τότε λοιπόν λέμε ή γράφουμε (όπως σημειώνουν άλλωστε και οι γραμματικές μας) πως ένα μωρό το δάγκωσε σκυλί, και τρέχαμε μετά για αντιλυσσικό ορό. Και είπα «χωρίς καμία επίπτωση», γιατί δεν θα ’χουμε πάντοτε σκυλί και μωρό, ώστε να συμπεραίνουμε –προσοχή, όχι να μας το λέει αυτόματα, όπως οφείλει, η γλώσσα, απλώς να συμπεραίνουμε, να καταλαβαίνουμε– τη βασική πληροφορία, το «ποιος-τι-σε ποιον».

Ανοίξτε οποιοδήποτε βιβλίο στο τέλος, στον λεγόμενο «κολοφώνα» με τα στοιχεία της έκδοσης: διαβάζουμε πως «το εξώφυλλο σχεδίασε ο Χι», λες και υπάρχει έμφαση, ότι προσοχή, το εξώφυλλο σχεδίασε κι όχι το νυφικό του εκδότη, «τις διορθώσεις έκανε ο Ψι», προσοχή, τις διορθώσεις κι όχι τα θελήματα στη γειτονιά, «την έκδοση επιμελήθηκε ο τάδε»· ακούστε οποιαδήποτε εκπομπή στο ραδιόφωνο: «την ορχήστρα διευθύνει ο Άλφα», κι όχι την επιχείρηση του πατέρα του, «την Έκτη του Μπετόβεν ερμηνεύει η Ορχήστρα Φιλαρμόνια», την Έκτη κι όχι την Ενάτη. Κρυάδες, θα μου πείτε, και σωστά. Διότι, αλίμονο: κατά την τάξη των πραγμάτων που λέγαμε, σ’ ένα βιβλίο ο ζωγράφος ή ο γραφίστας σχεδιάζει εξώφυλλο, ο διορθωτής κάνει διορθώσεις, ενώ ο αρχιμουσικός διευθύνει ορχήστρες και η ορχήστρα ερμηνεύει συμφωνίες και κοντσέρτα. Αλλιώς τι; θα πείτε και πάλι. Σώνει και καλά, ή επειδή το λένε οι γραμματικές, «το εξώφυλλο το σχεδίασε ο δείνα»; «τις διορθώσεις τις έκανε ο τάδε»; «την έκδοση την επιμελήθηκε ο τάδε»; «την ορχήστρα τη διευθύνει ο δείνα»; «την Έκτη την ερμηνεύει η Ορχήστρα…»; Αλλά γιατί όχι, αλήθεια; Τόσο τα συνηθίσαμε αλλιώς, που μας φαίνονται πια λάθος τα σωστά, ή πάντως άνευ λόγου;

Τότε θα δεχτούμε και πως «μωρό δαγκώνει σκυλί». Πως δηλαδή οι βασικοί όροι μιας πρότασης μπορεί να εμφανίζονται απολύτως εναλλάξιμοι, χωρίς καμία άλλη αλλαγή, και πάντα θα μας ξελασπώνουν τα συμφραζόμενα, ή λίγη σκέψη παραπάνω, βρε αδερφέ. Και τι πειράζει, αφού έχει πια σχεδόν καθιερωθεί κι αυτή η σύνταξη, και, όπως φάνηκε πιο πάνω, ασάφεια δεν υπάρχει. Όταν όμως –πλάι στην Έκτη του Μπετόβεν την οποία ερμηνεύει η Ορχήστρα των Χρωμάτων– «το Κουαρτέτο Voces Intimae ερμηνεύει το Κουαρτέτο Γκουαρνέρι» και «το Τρίο του Αρχιδούκα ερμηνεύει το Τρίο Γκουλντ»; Μα τότε η γλώσσα απευθύνεται σε άλλους μυημένους τώρα, που ξέρουν, ξέρουν από πριν, πριν τους το πει η γλώσσα, ότι το Κουαρτέτο Voces Intimae είναι μουσικό έργο, του Σιμπέλιους, ενώ το Κουαρτέτο Γκουαρνέρι είναι μουσικό σύνολο, όπως και το Κουαρτέτο Γκουλντ, ενώ το Τρίο του Αρχιδούκα μουσικό έργο του Μπετόβεν: οπότε θα αποκαθιστούν νοερά οι μύστες –αλλά μόνο αυτοί– τη σωστή σειρά.

Ωστόσο δεν πρέπει να παραβιάζεται ένα βασικό συντακτικό σχήμα ανάλογα με την περίσταση, ανάλογα με το πόσο σαφή ή ήδη γνωστά είναι αυτά που λέμε, και σε πόσους, ή να συντάσσουμε κατά βούληση, αμέριμνοι ότι από την πτώση φαίνεται το υποκείμενο και το αντικείμενο («τις διορθώσεις έκανε ο Χ»), και απλώς να προσέχουμε λιγάκι όταν υποκείμενο και αντικείμενο είναι ουδέτερα, οπότε συμπίπτει η ονομαστική με την αιτιατική, όπως με το μωρό και το σκυλί.

Η αλήθεια πάντως είναι ότι, ειδικά στις χρήσεις που σημείωσα πιο πάνω, με την επιμέλεια του βιβλίου και τη διεύθυνση της ορχήστρας, ενδέχεται να έχουμε πλέον στερεότυπες εκφράσεις, καθώς μάλιστα ανήκουν σε λόγο επιγραμματικό· αρκεί να μην επικρατήσει το σχήμα αυτό και σε ρέοντα, αναλυτικό λόγο. Γιατί δεν θα ’χουμε πάντοτε, όπως είπα, μωρό και σκυλί: παλαιότερα είχα διαβάσει ότι «το σίριαλ Κατς αντικαθιστά το τάδε», δυστυχώς δεν θυμάμαι ποιο, πάντως κάποιο επίσης ουδετέρου γένους, ενώ συνέβαινε το ανάποδο: τελείωνε το Κατς και θα το αντικαθιστούσε το άλλο. «Το πρόσωπο του Μέγα Κατακτητή διαδέχτηκε το πρόσωπο του Μέγα Συλλέκτη…» διαβάζω, και στους Γελοίους έρωτες του Κούντερα, σελίδα 137 (Οδυσσέας, 1984), θα δούμε ότι συμβαίνει ακριβώς το αντίστροφο: το πρόσωπο του Μέγα Συλλέκτη διαδέχτηκε το πρόσωπο του Μέγα Κατακτητή, ή αλλιώς: το πρόσωπο του Μέγα Κατακτητή ΤΟ διαδέχτηκε το πρόσωπο του Μέγα Συλλέκτη.

Έχουμε όμως να δούμε πολλά: στο επόμενο.