69. «Αυτό δεν σου αφορά!»

Τα Νέα, 27 Οκτωβρίου 2001

Έπειτα από την «τριχοτόμηση του ως», όπως με πείραξε φίλος –ας μου επιτρέψει– καθηγητής για την έκταση που έδωσα στην κατάχρηση του ως και τις επιπτώσεις της στη σύνταξη, άλλο ένα, καθαρά συντακτικό θέμα, ήσσονος όμως σημασίας: το αφορά σε… Εδώ δεν έχουμε αναταραχή στη σύνταξη, έχουμε απλώς αυτήν τη γνωστή μας νοσταλγική έως λιγωτική ματιά στη λογιότερη μορφή της γλώσσας. Με μία μόνο παράγραφο από τη Νεοελληνική Γραμματική του Αγαπητού Τσοπανάκη (β΄ έκδ. 1994, σ. 596), μια γραμματική που πάντως έχει χαρακτηριστεί συντηρητική, θα μπορούσε να εξαντληθεί το θέμα:

«Η σύνταξη του αφορά σε κάτι, σε κάποιον εμφανίζεται στα αρχαία ελληνικά ύστερα από την σύνταξη με αιτιατική [...] και αυτή είναι η σύνταξη [=η σύνταξη χωρίς την πρόθεση] που διέσωσε η προφορική παράδοση της γλώσσας μας, όπως φαίνεται από την πρόταξη του αντικειμένου: αυτό το πρόβλημα δεν με, σε, τον αφορά· αυτόν αφορά, και όχι εμένα· την κυβέρνηση αφορά και όχι τους κατοίκους (κανένας δεν είπε ούτε έγραψε ποτέ, σε μένα κτλ. αφορά, που το πιπιλίζουν τα τηλεοπτικά μέσα)».

διαβάστε τη συνέχεια...

Και πολύ περισσότερο, συμπληρώνω εγώ, δεν είπε ποτέ κανένας αυτό δεν σου αφορά! Αν όμως θέλει κανείς να είναι συνεπής στη λογιοσύνη του, η εμπρόθετη αντωνυμία σε μένα, σε σένα κτλ. έχει φυσικά αδύνατο τύπο μου, σου, του, και όχι με, σε, τον: οπότε, «μου αφορά, σου αφορά, του αφορά». Όμορφα;

Τι έγινε λοιπόν εδώ;

Βεβαίως αφορώ εις ήταν πιο παλιά, αλλά και σκέτο αφορώ, όπως μας λέει ο γραματικός, με παραδείγματα από τον Ηρόδοτο 8, 37: απώρων (=αφεώρων) το ιερόν, και από τον Λυκούργο, Κατά Λεωκράτους 17: το ιερόν του Διός αφορών (ο τάδε). Δίνω κι εγώ δυο παραδείγματα: ει αναπνεί έτι και τον ήλιον αφορά ο μιαιφόνος [=ο διά φόνου μιασμένος] και αλιτήριος, από τους λόγους του Θεμίστιου (Βασανιστής ή φιλόσοφος), και: αφορά γουν Πρίαμος πάντα τα προειρημένα, από τον Απολλώνιο τον Δύσκολο (Περί συντάξεως 2, 2, 32). Και στον Δημητράκο θα βρούμε πάλι το παράδειγμα από τον Ηρόδοτο, αλλά και Δημοσθένη, Τιμοκλή και Αριστοφάνη.* Σ’ αυτήν όμως την περίπτωση, θα αντιτάξουν ίσως οι εμπρόθετοι και θα παραπέμψουν και αυτοί στον Δημητράκο, η σημασία είναι «βλέπω τι από μακράν, και δη αφ’ υψηλού, διακρίνω καλώς, αγναντεύω». Ενώ όταν το αφορώ, πάντα στους αρχαίους χρόνους, έπαιρνε τη σημασία «παρατηρώ, στρέφω τους οφθαλμούς ή την προσοχήν είς τι, όθεν αποβλέπω, αποσκοπώ» (Δημητράκος) ή «βλέπω, κοιτάζω προσεχτικά» (λεξικό Μπαμπινιώτη), συντασσόταν πλέον με την πρόθεση σε.

Έτσι επικράτησε και γενικεύτηκε τότε η εμπρόθετη σύνταξη, πιθανότατα χάρη στο νόμο της αναλογίας. Δεν ξέρω αν η προφορική παράδοση διέσωσε τη σύνταξη χωρίς την πρόθεση, όπως διαβάσαμε παραπάνω στο απόσπασμα από τη Γραμματική Τσοπανάκη, ή αν έτσι εξελίχτηκε η σύνταξη του αφορώ, όταν ακριβώς εξέπεσε η σημασία τού «στρέφω τους οφθαλμούς προς» τον Θεό, λόγου χάρη, οπότε παραμερίστηκε εντελώς φυσικά η πρόθεση, και αυτή πια η σύνταξη αποτυπώθηκε –και επιβεβαιώνεται έκτοτε αδιαμφισβήτητα– στις φράσεις με αφορά, σε αφορά κτλ.

Διαφορετικά, και αν επιχειρήσουμε να ακολουθήσουμε σήμερα τη διάκριση που είδαμε στο λεξικό, σαν τι να σημαίνει τάχα η φράση: «αφορά τους χειρισμούς της κυβέρνησης» ή «αφορά τους χειρισμούς του κυπριακού»; Ότι «αγναντεύω» τους χειρισμούς –άρα καλώς έχει το αφορά σκέτο– ή ότι «στρέφω τους οφθαλμούς μου προς αυτούς» –οπότε πρέπει να βάλουμε και πρόθεση; Μα κοροϊδευόμαστε τώρα;

Αλίμονο, ναι. Δεν είναι δικά μου τα παραδείγματα αυτά και δεν τα διάλεξα τυχαία. Διαβάστε:

«Η χρήση αφορά σε είναι λογιότερη και πιο προσεγμένη: [...] αφορά στους χειρισμούς της κυβερνήσεως. Το αφορώ στην περίπτωση αυτή διατηρεί την αρχική του σύνταξη, όταν σήμαινε ό,τι και το αποβλέπω σε ή αποσκοπώ σε. Τώρα που έφτασε να σημαίνει αναφέρομαι σε, μπορεί να χρησιμοποιείται και χωρίς το σε (ιδίως με τις προσωπικές αντωνυμίες εμένα, εσένα κλπ.): δεν αφορά εσένα, αφορά εμένα – αφορά τους χειρισμούς του κυπριακού. Η β΄ χρήση (χωρίς το σε) εμφανίζεται κυρίως στη λιγότερο επίσημη και περισσότερο καθημερινή χρήση της γλώσσας».

Και ξαναρωτώ, διαφορετικά τώρα: πόσο «επίσημοι» είναι οι «χειρισμοί της κυβερνήσεως», ώστε να απαιτούν «λογιότερη και πιο προσεγμένη» σύνταξη, με πρόθεση, και πόσο «καθημερινοί» οι «χειρισμοί του κυπριακού», ώστε να τους επιτρέπεται να αποτινάξουν την πρόθεση σε;

Μπαμπινιώτη διαβάσαμε, πάντως: σχόλιο στο οικείο λήμμα, στο λεξικό του, το μόνο από τα νεότερα λεξικά (Μείζον Τεγόπουλου-Φυτράκη, Κριαρά, Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) που επιμένει στη σύνταξη με την πρόθεση σε –με αυτήν την επιχειρηματολογία που είδαμε, και με την προσεχτική διατύπωση, που καμώνεται την ακριβοδίκαιη και την αντικειμενική. Και ενώ δέχεται, μάλλον απρόθυμα, ότι «σήμερα έφτασε να σημαίνει αναφέρεται σε», δεν του κάνει καρδιά να δεχτεί απερίφραστα την «καινούρια» έστω σύνταξη, χωρίς το σε: «μπορεί να χρησιμοποιείται και χωρίς το σε» γράφει, κατά παραχώρηση δηλαδή, έτσι, μη μας χαλάσει το χατίρι. Φρόντισε όμως γι’ αυτό να μας κλείσει απ’ την αρχή το μάτι, να δώσει τη μαγική λέξη-κλειδί: «λογιότερη», ότι «η χρήση αφορά σε είναι λογιότερη», όπερ σημαίνει: «Όσοι πιστοί…»

Ας μην περιπλανηθούμε άλλο. Κανένας δεν θα επιδοθεί στον μάταιο αγώνα να διακρίνει αν η επίθεση, λόγου χάρη, Καραμανλή «κοιτάζει από μακριά, από ψηλά ή από κοντά» τους κυβερνητικούς χειρισμούς, κι αν το ’κανε αυτό μέρα γιορτής ή όχι, για θέμα ασήμαντο ή σοβαρό, με αντίκτυπο στην πορεία του έθνους, κι ανάλογα να βάλει ή να μη βάλει την πρόθεση σε. Ποδόσφαιρο, κακά τα ψέματα, παίζεται κι εδώ, στο γλωσσικό εννοώ, και ο καθείς ψωνίζει πάντοτε απ’ την αγορά ανάλογα με τη δική του ομάδα.

* Πάντως, ακόμα και στον Δημητράκο, πριν από μισό αιώνα, η νεότερη φράση όσον αφορά δίνεται χωρίς πρόθεση: «όσον αφορά τον κόπον σας, θα σας αμείψω». Αντίθετα ο Μπαμπινιώτης τη συμμορφώνει και αυτή, δίνοντας έτσι: όσον αφορά σε και σε ό,τι αφορά σε…