68. Το «ως» σαν οδοστρωτήρας

Τα Νέα, 13 Οκτωβρίου 2001

Τρίτη συνέχεια και τέλος για το ως-σαν, με παραδείγματα από την τρέχουσα χρήση, αφού πρώτα ξεμπερδέψουμε με τα εύκολα:

Περιττό σαν και περιττό ως: κάποιον τον θεωρώ τίμιο άνθρωπο ή ηλίθιο, τον χαρακτηρίζω τρελό, τον ανακηρύσσω ευεργέτη του έθνους: ούτε ως ούτε σαν, μακριά από τη ζάλη τού «είναι» ή «δεν είναι», της παρομοίωσης ή της ιδιότητας και όλα τα συγχυτικά που είδαμε ώς τώρα. Και μαζί: διατέλεσε υπουργός, υπηρέτησε καθηγητής ή έφεδρος ανθυπολοχαγός, μοιάζει ιδεώδης τόπος, η διαδικασία φαντάζει επώδυνη ή χρονοβόρα, είχε αφετηρία του, είχε σκοπό / αποτέλεσμα / συνέπεια / προορισμό, πιάστηκαν αιχμάλωτοι, κρατούνται αιχμάλωτοι / όμηροι, ανακηρύχτηκε ανεξάρτητο κράτος, αποδείχτηκε απατεώνας ή ιδιοφυής κτλ.

διαβάστε τη συνέχεια...

Πάμε στα δυσκολότερα:
1. Το ως στη θέση τού σαν (παρομοίωση): Σύμφωνα με όλες τις γραμματικές η παρομοίωση εκφράζεται πάγια με το σαν. Στην πράξη, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, ο κανόνας καταστρατηγείται, θαρρείς πεισματικά. Ωστόσο, πρέπει να ομολογήσουμε ότι δεν υπάρχει περιθώριο για παρανόηση –ακριβώς όπως δεν υπάρχει περιθώριο για παρανόηση και με το αντίστροφο λάθος, δηλαδή με το σαν στη θέση του ως.
Παραδείγματα κλασικής παρομοίωσης:

«το θέατρο ως νταβατζής»·

«τα ένιωσα [τα 20 χρόνια] να περνούν από πάνω μου ως οδοστρωτήρας»·

«ποιος ηλίθιος είπε πως η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται; Την πρώτη φορά ως τραγωδία, τη δεύτερη ως κωμωδία, την τρίτη (τώρα) ως γκραν γκινιόλ»·

«επέπεσε ως πανωλεθρία έως στον [sic] σαιξπηρικό Μακμπέθ»·

«το ίδιο βίντεο που προφανώς διοχετεύεται στις τηλεοράσεις του κόσμου όχι μόνον ως τρόπαιο, αλλά υποτίθεται και ως απόδειξη επιείκειας προς εκείνον που όλοι χαρακτηρίζουν ως “επικίνδυνο τρομοκράτη”...»: τρία ως στη σειρά, τα δύο πρώτα αντί για σαν, και το τρίτο απλώς περιττό.

2. χρησιμοποιώ κάτι ως ή χρησιμοποιώ κάτι σαν: Εδώ τα πράγματα αρχίζουν και δυσκολεύουν: «χρησιμοποιώ ως» προκρίνεται στις περισσότερες πηγές. Πιστεύω όμως ότι, αν χρησιμοποιώ λ.χ. την κουζίνα για γραφείο (και το για υποδεικνύει σαν, και όχι ως), η κουζίνα δεν παύει να είναι κουζίνα, μένει κουζίνα, δεν γίνεται οπωσδήποτε γραφείο: τη χρησιμοποιώ λοιπόν σαν [να είναι] γραφείο. Αυτό μας λέει τουλάχιστον η κοινή λογική, και φοβούμαι ότι γραμματική που αντιστρατεύεται την κοινή λογική είναι δύσκολο να πετύχει άλλο από σύγχυση.

Το ίδιο ισχύει και με άλλα σχετικά ρήματα, όπως παρουσιάζω, μεταχειρίζομαι, αντιμετωπίζω, λειτουργώ κτλ.· θα ήθελαν δηλαδή κι αυτά σαν –ενώ, λόγου χάρη, το σαφώς λογιότερο εκλαμβάνω μπορεί να δέχεται απολύτως φυσικά ή και να επιβάλλει το ως.
Παραδείγματα:

«ο γαμπρός του τον μεταχειρίζεται ως υπηρέτη...»·

«[οι γυναίκες σε ορισμένα βρετανικά ξενοδοχεία] αντιμετωπίζονται όχι μόνο ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας αλλά ακόμα και ως πόρνες»: δηλαδή, ολοφάνερο, αντιμετωπίζονται σαν να είναι… ενώ βεβαίως δεν είναι…

«ένα πρόσχημα για να παρουσιαστούν όλοι οι συνευωχούμενοι ως έχοντες κάτι κοινό που τους ενώνει»: δηλαδή να παρουσιαστεί ότι έχουν, ενώ δεν έχουν· εδώ όμως έχουμε σαφώς λόγια σύνταξη, που, αφού θέλει να είναι αυτή που είναι, δεν θα ήταν δυνατόν να πει: «σαν έχοντες»!

«οι συγγραφείς και οι αναγνώστες λογοτεχνίας: οι πρώτοι περιγράφονται ως ταλαίπωρα ψώνια και οι δεύτεροι περίπου ως ψυχανώμαλοι»·

«έγγραφα που όλα τους “αποδεικνύουν” ότι οι Τούρκοι δεν επιδίωξαν ποτέ τη σφαγή των Αρμενίων και τους παρουσιάζουν απλώς ως τραγικά θύματα του εμφυλίου πολέμου στην Τουρκία»: εδώ συμφύρονται δύο διαφορετικές οπτικές γωνίες: (α) των Τούρκων, σύμφωνα με τους οποίους οι Αρμένιοι είναι θύματα εμφυλίου (=ως), και (β) του συντάκτη της είδησης, που ολοφάνερα πιστεύει ότι δεν είναι θύματα εμφυλίου αλλά γενοκτονίας (άρα έπρεπε να γράψει σαν).

3. Σύνθετη, «περιληπτική» ή εργαστηριακή σύνταξη: Στην περίπτωση αυτή, την πιο περίπλοκη, έχουμε συνήθως σύνταξη σε «οικονομική συσκευασία», άλλοτε κατά το νοούμενο, σύνταξη οπωσδήποτε λόγια, που συναντάται αποκλειστικά στον γραπτό λόγο και λειτουργεί μάλλον στερεοτυπικά. Με τέτοια σύνταξη προκρίνεται αυτομάτως το ως και παγιώνεται η χρήση του. Πρώτα θα σημειώσω την πιο απλή, εδώ, φράση, που την είδαμε συχνά στα παραδείγματα των λεξικών μας:

δεν πληρώνει φόρους ως αλλοδαπός: εδώ το ως κρύβει το «επειδή είναι»: δεν πληρώνει φόρους, επειδή είναι αλλοδαπός· αντίθετα, η διατύπωση του παραδείγματός μας μπορεί και να μας λέει ότι, ίσα ίσα, πληρώνει φόρους, όχι όμως ως αλλοδαπός παρά ως μεγαλοϊδιοκτήτης, λόγου χάρη! Πάντως, στο συγκεκριμένο παράδειγμα, ένα κόμμα θα ήταν μάλλον απαραίτητο: δεν πληρώνει φόρους, ως αλλοδαπός.

Και ο κλώνος της σύνταξης αυτής:
«δεν θα προβληθεί τελικά ως ανέτοιμη η ταινία Ραν του Κουροσάβα» –η οικονομική συσκευασία που είπα, στη θέση του απλού: δεν θα προβληθεί τελικά η ταινία… επειδή δεν ήταν ακόμα έτοιμη.

Περισσότερο εργαστηριακό είναι το σχήμα που απαιτεί ως+γενική, εφόσον το ως συμφωνεί με προηγούμενη γενική: το περίφημο με την ιδιότητά του ως υπουργού. Αυτό είναι βεβαίως το σωστό, μα είναι τόσο ξένο στο αισθητήριό μας, που φοβάμαι ότι τα λάθη δεν θα λείψουν ποτέ. Και ιδού η άνευ λόγου περιπλοκή:

«ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου με την ιδιότητά του ως υπουργός Εθνικής Άμυνας επέδωσε τα ξίφη στους υπαξιωματικούς…» κτλ., είχα σημειώσει παλαιότερα την είδηση. Καταρχήν, εύκολο να διορθώσει κανείς: ως υπουργού. Ας ξηλώσουμε όμως σταδιακά την απαιτητική αυτή κατασκευή:
(α) «ο πρωθυπουργός ΑΠ με την ιδιότητα του υπουργού...»· καλύτερα:
(β) «ο πρωθυπουργός ΑΠ ως υπουργός...»· αλλά γιατί όχι:
(γ) ο πρωθυπουργός και υπουργός Εθνικής Άμυνας ΑΠ;

Πιο απλό παράδειγμα:
«ο Χ, με την ιδιότητά του ως προέδρου του Ιδρύματος Ψ, δεν θέλησε να κάνει καμία δήλωση»: γιατί, έκανε τάχα δήλωση σαν απλός περαστικός; Γιατί όχι: ο Χ, πρόεδρος του Ιδρύματος Ψ… ή ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ψ;

Επειδή αναπαράγουμε εργαστηριακές, όπως είπα, εκφράσεις, που δεν λειτουργούν αυτόματα στη γλώσσα μας, οπότε τα λάθη είναι αναπόφευκτα –αλλά και ανακουφιστικά, τολμώ να πω, καθώς δείχνουν ακριβώς την αντίσταση της γλώσσας σε εξεζητημένα κατασκευάσματα. Έτσι πρέπει να φωτιστεί το παράδειγμα με το οποίο έκλεινα την πρώτη επιφυλλίδα της σειράς: «το τελευταίο απευθυνόταν στον Νίκο, ως πιο κοντινού στο παράθυρο», λέγοντας πως είναι αλήθεια αθώος ο χρήστης (σ. 352). Τουλάχιστον στα ακόλουθα παραδείγματα υπάρχει κάποια γενική, που παγιδεύει, φαίνεται, τον χρήστη και βάζει και το ως «πάντοτε με γενική», σύμφωνα με την κρατούσα παρανόηση:

«η “αντιπάθεια” του Βαρθολομαίου προς το εθνικό ως αντιπάλου του θρησκευτικού»: ως αντίπαλο…

«ο Χ, γνωστός για το έργο του ως κριτικού ποίησης», λες και κριτικός ποίησης είναι το έργο: ως κριτικός ποίησης λοιπόν, και

«η κατεδάφιση ενός μεγάλου μέρους του συνόλου αφανίζει πρώτον το ίδιο το σύνολο ως αυτοτελούς οντότητας»: ως αυτοτελή οντότητα.

Άλλα παραδείγματα, με τυπικά σωστή κι ωστόσο δύσκαμπτη σύνταξη του ως με γενική:

«είναι σχεδόν 20 χρόνια τώρα που έχει αρχίσει ένας αγώνας κήρυξης των κτιρίων αυτών ως ιστορικών διατηρητέων μνημείων»· εδώ η σύνταξη με ρήμα θα ήταν πολλαπλά σωτήρια: ένας αγώνας να κηρυχτούν τα κτίρια αυτά ιστορικά διατηρητέα μνημεία: γλιτώνουμε και τις αλλεπάλληλες γενικές και το ως, που έτσι φαίνεται καθαρότερα πως περιττεύει·

«η επιλογή της πολεμικής οδού, ως μέσου κατάκτησης των θεωρουμένων ως δικαίων του έθνους...»: μετάφραση θυμίζει αυτό, όπως και τα περισσότερα ανάλογα παραδείγματα που ακολουθούν· εν πάση περιπτώσει, ο εμφανέστατα λόγιος χαρακτήρας της σύνταξης αυτής απαιτεί ως.

Ιδού λόγου χάρη δύο παραδείγματα από όντως μετάφραση, όπου η (λόγια, αν μη τι άλλο) σύνταξη δεν σώζεται επ’ ουδενί από το δημοτικό σαν:

«δε θα τη συχωρούσανε ποτέ και δε θα την άφηναν ποτέ στην ησυχία της σα νεκρής...» και

«η εφημερίδα, επωφελούμενη [από] τη σύγχυσή του σαν καινουριοφερμένου, δημοσίευσε...»

Τώρα, τα «συνεπέστερα» στη λογιοσύνη τους:
«Διατηρώ άριστες σχέσεις μαζί της [=με την ΕΣΗΕΑ] ως θεσμού και θερμές τοιαύτες [sic] με πολλά μέλη των εκάστοτε διοικήσεών της»·

«ο δρόμος της αποδοχής του [=του Άθω] ως κάποιας μορφής κέντρου της ορθοδοξίας»·

«μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού ως πύργου από τραπουλόχαρτα...»: όταν δηλαδή κατέρρευσε σαν [να ήταν] πύργος από τραπουλόχαρτα· κι εδώ όμως η σύνταξη με αφηρημένο ουσιαστικό, αντί για ρήμα, επιδέχεται φυσικότατα το ως· και

«οι υποχρεώσεις της Ελλάδας ως μέλους-εταίρου του ΝΑΤΟ»: οι υποχρεώσεις που έχει η Ελλάδα ως μέλος-εταίρος του ΝΑΤΟ.

Δηλαδή η «ρίζα του κακού» είναι, εδώ τουλάχιστον, η αφηρημένη σύνταξη. Με εξαιρετική σαφήνεια το διατυπώνει ο Εμμ. Κριαράς στο βιβλίο του Τα πεντάλεπτά μου (Θεσσαλονίκη, β΄ έκδ. 1988). Στη σ. 53 κ.ε. διορθώνει τις φράσεις «Η συμμετοχή στη συζήτηση του Δημητριάδη σαν βουλευτής» σε «…ως βουλευτή», και «Ο διορισμός του Νικολόπουλου ως καθηγητής» σε «ως καθηγητή». Και εξηγεί το μηχανισμό του λάθους:

«Συχνά μέσα μας μιλεί το ρήμα, δηλαδή η ζωντανή μας γλώσσα. Και στα χείλη μας μιλεί κατά λάθος το ουσιαστικό, καμιά φορά βέβαια. Και το ρήμα που υπονοείται απαιτεί την ονομαστική ως υποκείμενό του. [...] Είπαμε σα βουλευτής ή καλύτερα ως βουλευτής, σα να είχαμε πει: συμμετέχει ο Δημητριάδης ή διορίζεται ο Νικολόπουλος. Οπότε φυσικά θα χρειαζόταν προσδιορισμός, όπως είπα, σε ονομαστική: ως βουλευτής, ως καθηγητής».

Και: «το Λύκειο θα αποκτούσε την παλιά, πραγματική του αξία, ως καθοριστικής βαθμίδας μιας απαιτητικότερης παιδείας»: εδώ διίστανται οι γνώμες, αν το ως αναφέρεται στο Λύκειο, οπότε μπαίνει σε ονομαστική, ή στην αξία, οπότε καλώς είναι στη γενική.

Ευκολότερα φαίνεται η ταυτοπροσωπία στην τυπικά λανθασμένη φράση:
«Ο Χ άρχισε τη σταδιοδρομία του ως καλλιτεχνικού υπεύθυνου…»: ως καλλιτεχνικός υπεύθυνος· ή:

«οι διανοούμενοι δεν μπορούν να είναι πιστοί στον εαυτό τους ως διανοουμένων...»: ως διανοούμενοι, βεβαίως.

* * *

Μίλησα για μετάφραση, όπως μαρτυρείται ιδίως στις περιπτώσεις όπου, μαζί με το ως, μεταφέρεται και το εντελώς περιττό οριστικό άρθρο. Εδώ η σύνταξη είναι, κατά τη γνώμη μου, ανυπόφορα αφύσικη:

«Είσαι και απίστευτα αγαπητός, σε έχουν δικαίως ως τη σημαία της ΑΕΚ»: σε έχουν σημαία…

«Από το Μιλάνο μέχρι τη Νέα Υόρκη το όνομά της βούιζε ως το απόλυτο ρεφραίν της δόξας: Μαρία Κάλλας»! Εδώ πια –αν φταίει τάχα μόνο αυτό– νομίζει κανείς προς στιγμήν ότι διαβάζει: ως το...=μέχρι το…

«Ως την κύρια αρετή της δικής του λογοτεχνικής μυθιστορηματικής κατασκευής [ο Σαραμάγκου] πρέπει προφανώς να βρίσκει το ότι μέσω αυτής εκφράζει εγγύτερα αυτό που ο ίδιος πιστεύει ότι σαν διανοούμενος οικειώθηκε ως “Ευαγγέλιόν” του ο Ιησούς»: εδώ παρακολουθούμε και τη φιλότιμη αλλά απελπισμένη προσπάθεια του συντάκτη να παρακολουθήσει τη διάκριση ως-σαν, τη διάκριση ανάμεσα σ’ αυτό που όντως είναι και σ’ αυτό που δεν είναι· μάταια! Ανάλογα και στο ακόλουθο:

«παιδί από τη Βόρεια Κορέα εξηγεί τι τον κάνει χαρούμενο: “καλό φαγητό και ήσυχος ύπνος, να ζω ως άνθρωπος. Οι άνθρωποι πρέπει να ζουν ως άνθρωποι, και όχι σαν τέρατα”»·

«παρά τη φήμη του ως μεγάλου καρδιοκατακτητή»· απλούστερα: παρά τη φήμη που είχε ως μεγάλος καρδιοκατακτητής· και απλούστατα: παρά τη φήμη τού μεγάλου καρδιοκατακτητή.

4. Το ως σαν (!) οδοστρωτήρας: Το ως όμως προελαύνει ακράτητο. Πέρα από τη λόγια σύνταξη, που μας τη φέρνει στανικά και την εγκαθιστά δόξη και τιμή στον γραπτό λόγο, θέλησε και πέτυχε να πατήσει πόδι και σε καθαρώς δημοτικά εδάφη, σε φράσεις καθημερινές, κοινότατες, όπως το λες και ή το σαν να, το θαρρείς και, και τόσα άλλα:

«ως να ξαναζούν τα μυθικά πάρτι...»: σαν να… ή λες και…

«ως η συμμετοχή να ’ναι κάτι όπως η θεαματικότης...»: θαρρείς και… λες και…· αλλά, βλέπεις, η θεαματικότης δεν μπορεί να κάνει παρέα με «λαϊκές» εκφράσεις!

«ωσάν αν δεν έφευγε δεν θα τον έδιωχναν...»: λες και…

«το άτομο μένει μόνο του, αντιμέτωπο με το αδυσώπητο της Μοίρας [=την αδυσώπητη Μοίρα], ως η ανθρωπότητα να μην έκανε ούτε ένα βήμα από την εποχή των θεών του Ολύμπου»: λες και…

«ιστορία παρακμής, γυρισμένη σε ένα [sic] μπαρόκ ύφος, ως ο [σκηνοθέτης] Κάιγκε να είναι ο Βισκόντι του κινέζικου σινεμά»: λες και…

«θα επρόκειτο ως εάν χάριζε κανείς ψυγείο σε εσκιμώο...»: θα ήταν σαν να χάριζε…

«ως εκείνος να ήταν που είχε απαντήσει κι όχι ο δικός μας...»: λες κι είχε απαντήσει εκείνος…

«[οι ΗΠΑ] συμπεριφέρονται ωσεί να είναι ένας “καθαγιασμένος ηγεμών”...»: σαν να είναι… λες και…

«κι ως για να του δώσει δίκιο η Άνοιξη ότι δεν ήταν ωραία τα στιχάκια του, ούτε αυτή ερχόταν...»: εδώ πια σηκώνω τα χέρια ψηλά!

Και το τελευταίο: «[ο αρχιεπίσκοπος] έχει εκλάβει τις δημοσκοπήσεις ως κάτι σαν τη θεία χάρη»: μια από τις πιο ανώδυνες φράσεις, επιτομή όμως της εκζήτησης την οποία κουβαλά το ως –αν όχι της εκζήτησης η οποία επέβαλε το ως.

Σκόπιμα τέλειωσα τη μακρά περιήγησή μας στον χαοτικό κόσμο τού ως-σαν μ’ αυτό το παράδειγμα. Γιατί, όπως είπα, αλλά και όπως φαίνεται, πιστεύω: ελάχιστη, μηδαμινή σημασία έχει τελικά αν χρησιμοποιείται το ένα στη θέση του άλλου· αυτό που έχει σημασία και αυτό που μπορεί να μείνει είναι όσα συμπαρασύρει και όσα συνεπιφέρει η επιβολή τού ως, όσα ήρθαν κι όσα έρχονται μαζί του, στη σύνταξη δηλαδή, στη δομή της γλώσσας: και όχι τόσο επειδή είναι συχνά σύνταξη άτσαλη ή και λανθασμένη, όσο επειδή είναι, κατά κανόνα, σύνταξη εξεζητημένη –με ό,τι πλέον μαρτυρεί ή συνεπάγεται κι αυτή με τη σειρά της.