63. Δεκάχρονο παιδάκι μετέφερε ασθενοφόρο

Τα Νέα, 4 Αυγούστου 2001

Στο προηγούμενο είδαμε ότι «ένα μωρό δάγκωσε σκυλί», δεν ήταν όμως έτσι, το σκυλί δάγκωσε το μωρό, δηλαδή ένα μωρό ΤΟ δάγκωσε σκυλί. «Στιλ αγκοπιέν» λεγόταν παλαιότερα αυτή η καθόλου σπάνια παράβαση, το «μωρό δάγκωσε σκυλί», και ο Ελισαίος Γιανίδης γράφει ότι «η σύνταξη αυτή συμφωνεί και με την καραμανλήδικη έκφραση», ότι ο τουρκόφωνος ρωμιός δεν θα πει «το βιβλίο το έδωσα», αλλά «το βιβλίο έδωσα» (Γλωσσικά πάρεργα, όπ. παρ., σ. 41).

διαβάστε τη συνέχεια...

Πρόκειται εντέλει για τη χρήση της προσωπικής αντωνυμίας τον, την, το, τους, τις, τα, που λειτουργεί άλλοτε σαν επαναληπτική και άλλοτε σαν προληπτική αντωνυμία, και δεν κάνει απλώς περισσότερο φυσικό τον λόγο αλλά υποδεικνύει διαφορετικά πράγματα. Όταν λέμε

το βιβλίο αυτό το έδωσα (επαναληπτική) ή
το έδωσα αυτό το βιβλίο (προληπτική),

τονίζουμε το ρήμα, αναφερόμαστε σε κάποιο βιβλίο για το οποίο ξέρει ήδη ο συνομιλητής μας, ξέρει ότι έπρεπε να το δώσω κτλ. Ενώ όταν λέμε

αυτό το βιβλίο έδωσα, ή
το βιβλίο αυτό έδωσα,

τονίζουμε το αντικείμενο, ότι αυτό το συγκεκριμένο βιβλίο έδωσα και όχι κάποιο άλλο. Ανάλογο παράδειγμα:

«τον Θωμά τον ξέρω καλά, και δυσκολεύομαι να πιστέψω αυτά που μου λες»· αλλά:

«τον Θωμά ξέρω, όχι τον Νίκο». Ή: «ξέρω τον Θωμά, να πας να τον ζητήσεις, θα σε βοηθήσει οπωσδήποτε».

Ακόμη:
«τον άκουσα το δίσκο του Θεοδωράκη, και είχες δίκιο, είναι όντως ωραίος»· αλλά:
«άκουσα το δίσκο του Θεοδωράκη που κυκλοφόρησε τις προάλλες και είναι πολύ ωραίος».

Αυτά δηλαδή τα μικρούλια τον, την, το… (κλιτικά τα λένε οι γλωσσολόγοι) είναι αναπόσπαστο στοιχείο του νοήματος που εκφράζουμε κατά περίπτωση, και όχι παραπανίσια, περιττά λεξίδια που τα τσιγκουνευόμαστε, επηρεασμένοι ουσιαστικά από την καθαρεύουσα («την Έκθεσιν Θεσσαλονίκης εγκαινίασεν ο πρωθυπουργός»).

Θα συνεχίσω με παραδείγματα από εφημερίδες και βιβλία, πρωτότυπα ή μεταφράσεις. Συχνά πρόκειται για τίτλους άρθρων, οπότε η επιβεβλημένη συντομία δεν αποδίδει με την πρώτη το νόημα. Ορισμένες πάλι φορές επιδιώκεται έμφαση, σύμφωνα και με τα παραδείγματα πιο πάνω, τονίζεται δηλαδή το αντικείμενο· αναρωτιέμαι ωστόσο αν είναι συνειδητή αυτή η εξαίρεση ή εντάσσεται απλώς σε μια ενιαία και ομοιόμορφη πλέον σύνταξη. Στις περιπτώσεις όμως αυτές πιστεύω πως η παθητική σύνταξη –που, όσο κι αν έχει ατονήσει η χρήση της στη δημοτική, δεν νοείται να αποκλειστεί εντελώς– θα εξέφραζε την επιθυμητή έμφαση ενώ θα μας απάλλασσε από κάθε ασάφεια:

«Καταδικάζει το Ευρωκοινοβούλιο»: τίτλος που εννοεί ακριβώς το αντίθετο, ότι το Ευρωκοινοβούλιο καταδικάζει…, μολονότι θα μπορούσε να αναφέρεται π.χ. στον Χριστόδουλο, ο οποίος καταδικάζει το Ευρωκοινοβούλιο.

«Το Πολυτεχνείο γιόρτασε το ΚΚΕ», οποία τιμή στο ΚΚΕ!

«Ένα δεκάχρονο παιδάκι μετέφερε το ασθενοφόρο»: φυσικά δεν πρόκειται για μικρούλη Μασίστα, που σήκωσε ασθενοφόρο στα χέρια· απλώς έμφαση: για να συγκινηθούμε, φαίνεται, που ήταν παιδάκι μικρό και όχι γέρος που τα ’φαγε τα ψωμιά του.

«Το άτομο που εμφανίζεται ως “μεσάζων” είχε κατονομάσει, σύμφωνα με πληροφορίες, στην κατάθεσή του και ο Αργύρης»: εδώ, καθώς μεσολαβεί και η παρενθετική πρόταση μέσα σε κόμματα, έχουμε μείνει για πολύ με την εντύπωση ότι το άτομο αυτό αποτελεί υποκείμενο στην πρόταση, και είχε κατονομάσει και κάποιον άλλο σαν συνεργό του· με το κλιτικό «το», δηλαδή: το είχε κατονομάσει, θα βαδίζαμε με απόλυτη ασφάλεια.

«Το βιβλίο συμπληρώνει ένα εκτενές κείμενο για τον Μαζόχ»: με αυτήν τη σύνταξη θα λέγαμε ότι το βιβλίο συμπληρώνει λ.χ. ένα σημαντικό κενό στη βιβλιογραφία, εδώ όμως το βιβλίο το συμπληρώνει ένα κείμενο… ή συμπληρώνεται από ένα κείμενο.

«Το αφιέρωμα, που υπογράφει η Χ, κοσμεί η εφημερίδα με τη γνωστή φωτογραφία του Καβάφη»: που το υπογράφει… κοσμείται στην εφημερίδα…

«Τα παρτέρια του προστάτευαν απ’ την παγωνιά ψάθες»: τα προστάτευαν.

«Το κοινόχρηστο στήριξε το σκηνικό και τα κοστούμια τού Χ και το συναισθηματισμό η έμμονη φωνή τής Ψ αλλά και το τραγούδι τής Ω»: εδώ, μόνη λύση, πιστεύω, η παθητική σύνταξη: το κοινόχρηστο υποστηρίχτηκε από το σκηνικό και τα κοστούμια… και ο συναισθηματισμός από την έμμονη φωνή… Διαφορετικά, το «κοινόχρηστο» μοιάζει υποκείμενο, που απλώνει τη δράση του στο σκηνικό και στα κοστούμια αλλά, προς στιγμήν, και στο συναισθηματισμό· και μόνο όταν φτάσουμε στην ονομαστική «η έμμονη φωνή», γυρίζουμε πλέον πίσω και ξαναδιαβάζουμε σωστά· σκεφτείτε τώρα να μην υπήρχε αίφνης «η έμμονη φωνή», και να ήταν μόνο το άδηλης πτώσης «τραγούδι της Ω»: δοκιμάστε το: «Το κοινόχρηστο στήριξε το σκηνικό και τα κοστούμια τού Χ και το συναισθηματισμό…»!

«Το κάτασπρο υφαντό δαμασκηνό στο στρογγυλό τραπέζι διέκοπτε ένα πρασινοκεντημένο στενό εργόχειρο και σκέπαζε πορσελάνη με χρυσή μπορντούρα»: εδώ το υφαντό, έτσι όπως συντάσσεται σαν υποκείμενο, σίγουρα δεν θα μπορούσε να διακόπτει τίποτα, θα μπορούσε όμως κάλλιστα να σκεπάζει, π.χ. το σκοροφαγωμένο τραπέζι.

«Το ιδιωτικό κύκλωμα τηλεόρασης είχε κατασκευάσει μια εταιρεία ηλεκτρονικών»!

«Το ψωμί συμβόλιζαν γλυκά, βαριά τσουρέκια […] και το αλάτι περιέβαλλε ατόφιο χρυσάφι»!

«Το πώμα της κοσμούσε ένα μικρό ασημένιο ελάφι»!

«Το νέφος προκάλεσε διαφυγή αερίου από γειτονικό εργοστάσιο»: το προκάλεσε, βεβαίως, ή προκλήθηκε, αφού το νέφος, σαν υποκείμενο πια, προκάλεσε, προξένησε κτλ. αναπνευστικά προβλήματα, δημιούργησε πονοκέφαλο στις αρμόδιες υπηρεσίες κ.ά.

«Τα επεισόδια, έλεγε η κυβερνητική ανακοίνωση, δημιουργούν ανεύθυνα στοιχεία», ενώ κανονικά τα επεισόδια δημιουργούν, λ.χ., προβλήματα στη συγκοινωνία ή στην ομαλή οικονομική ζωή του τόπου, όπως προετοιμαζόμαστε να διαβάσουμε.

Και «Γυναικόπαιδα χτύπησαν», μωρέ μπράβο τα γυναικόπαιδα, ποιους χτύπησαν; «τα ΜΑΤ»!

Ας σταματήσω εδώ για σήμερα.