67. Ως - Σαν =1-0;

Τα Νέα, 29 Σεπτεμβρίου 2001

Στο προηγούμενο αναφέρθηκα στη διαφορά μεταξύ ως και σαν, που σήμερα μοιάζει να είναι ανύπαρκτη, τουλάχιστον στον γραπτό λόγο, όπου τείνει να επικρατήσει πλήρως το ως… Ανέτρεξα στην ιστορία τού σαν, που είναι άμεσος κληρονόμος τού ως, και έλεγα ότι συνάντησε ζωηρή αντίσταση στην πορεία του, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, με αποτέλεσμα να ενοχοποιηθεί βαρύτατα και σχεδόν να αποκλειστεί. Η συστηματική πολεμική εναντίον του συρρίκνωσε τον κεκτημένο χώρο του στην απλή παρομοίωση, αποσιωπώντας λ.χ. τον αιτιολογικό του χαρακτήρα (σου μιλάω σαν μάνα=επειδή είμαι μάνα), που πιστώθηκε στην ιδιότητα, με την οποία συγχέεται έκτοτε σταθερά («δεν του μιλάει σαν να είναι μάνα· είναι όντως μάνα, άρα ως μάνα», σκέφτεται τώρα ο χρήστης).

διαβάστε τη συνέχεια...

Έτσι κι αλλιώς, η πολεμική αυτή είχε φυσικό σύμμαχό της τη ζωντανή μνήμη από τη χρήση τού ως σε παλαιότερα αλλά και σύγχρονα λόγια κείμενα, έστω την αυτομάτως συνθετότερη και λογιότερη σύνταξη που απαιτεί συχνά ο γραπτός λόγος, κατεξοχήν ο δοκιμιακός, αλλά και ο δημοσιογραφικός, σε σχέση πάντοτε με την αναλυτικότερη σύνταξη του προφορικού. Και ίσως τελικά η σύνθετη και η λόγια σύνταξη, κάποτε και η απροκάλυπτα ξενική, να οδήγησαν στην εξάπλωση του ως ασφαλέστερα από ό,τι η σταυροφορία των υποστηρικτών του.

Πάντως, αυτήν τη στιγμή η σύγχυση είναι πλήρης. Και αυτήν τη σύγχυση επιχειρώ να αποτυπώσω εδώ. Μοιάζει υπερβολική η έκταση που δίνω σ’ αυτό το θέμα, και είναι οπωσδήποτε εξοντωτική για τον αναγνώστη, ειδικά σε εφημερίδα. Πιστεύω όμως πως αυτήν τη φορά είμαστε ζωντανοί μάρτυρες μιας από τις πολλές και μακρόχρονες αλλαγές στη γλώσσα, συνειδητοί περισσότερο από ποτέ άλλοτε αυτουργοί αυτής της επιμέρους αλλαγής· είμαστε μάρτυρες μιας επίπονης προσπάθειας να κωδικοποιηθεί ένα φαινομενικά έλασσον θέμα, μέσα από όλες τις παλινωδίες, τις αντιφάσεις και τα λάθη –και λέω «φαινομενικά έλασσον», καθώς με όχημα ένα απλό λεξίδιο (και με κινητήρα, αρχικά, κάποια συγκεκριμένη ιδεολογία –αλλά αυτό δεν έχει πια καμία σημασία, μόνο την ιστορία μπορεί να αφορά) εισάγονται ή επανεισάγονται συντακτικοί τρόποι ξένοι ή καινούριοι, από μιαν άποψη, στο σώμα της νεοελληνικής.

Είναι έτσι ενδιαφέρον να δούμε λ.χ. τις γραμματικές και τα λεξικά, που επιχειρούν να αποτυπώσουν τη διαφορά ως-σαν και αναγκάζονται να διαμορφώνουν περίπλοκους κανόνες, για την πραγματική ή την πλασματική ιδιότητα, την πραγματική ή την πλασματική ομοιότητα, για τη δέσμευση, λέει, του ομιλητή σχετικά με την αλήθεια της ιδιότητας την οποία αποδίδει το κατηγορούμενο κ.ά. –όταν ακόμα και ο πιο προσεχτικός χρήστης μεταφράζει μέσα του τη διαφορά με όρους αποκλειστικά ότι κάτι «όντως είναι» (και τότε ως) ή «δεν είναι» (οπότε σαν).

Παραταύτα, ούτε και αυτή η στοιχειώδης διάκριση ανάμεσα στο «όντως είναι» και στο «δεν είναι» μοιάζει να αντιστέκεται σήμερα στην πλημμυρίδα τού ως. Έστω. Στο κάτω κάτω, δεν είναι και τόσο φοβερό, όσο κι αν το παιχνίδι ήταν στημένο, και όσο κι αν μερικές φορές ακούγεται (ακόμα) γελοίο, σε απλό, καθημερινό λόγο το: «φαντάζει ως αναντάμ παπαντάμ Ελληνίδα», που έδωσα την προηγούμενη φορά. Απ’ την άλλη, δείτε πόσο απαραίτητο γίνεται το ως στην ακόλουθη φράση: «ενοχλητική δεν είναι η ούτως ειπείν διακειμενικότητα, αλλά η χρήση της ως κτερίσματος, ως στολιδιού που αναλαμβάνει να θαμπώσει και να φενακίσει». Άψογη σύνταξη, αλλά οπωσδήποτε λόγια, όπου το ως δεν είναι απλώς ανεκτό, είναι υποχρεωτικό –για το ύφος.

Τελικά; Ως ή σαν, κατά βούληση; Μπορεί. Ή ως παντού; Κι αυτό μπορεί. Αρκεί να απεμπλακούμε από τα ψευτοδιλήμματα και τις ψευτοδιακρίσεις, που παραβλέπουν το ελάχιστο ιστορικό δεδομένο, ότι το σαν είναι η φυσική εξέλιξη του αδιαφοροποίητου κάποτε ως –χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούμε και να την αναστείλουμε, άμα θέλουμε, και να αναστρέψουμε το ρεύμα, και πια να χρησιμοποιούμε μόνο σαν, ή μόνο ως, ή σαν και ως αδιακρίτως, ή –αυτό μακάρι– ανάλογα με τη «θερμοκρασία» του κειμένου.

Για την απεμπλοκή όμως αυτή πρέπει πρώτα να παρακολουθήσουμε τη δαιδαλώδη διαδρομή τού ως-σαν, και πολύ περισσότερο τη σημερινή κατάσταση, να συνειδητοποιήσουμε τις εγγενείς αντιφάσεις κατά τη χρήση, έτσι όπως αναδεικνύονται από τις παλαιότερες πηγές ώς τις σημερινές. Για το σκοπό αυτόν αποδελτιώνω από ορισμένα βασικά βοηθήματα: Ήδη εδώ ανιχνεύονται –για να μην πω, τίθενται– οι όροι που οδήγησαν στη σημερινή, γενικευμένη σύγχυση, μολονότι η αιτιολογία (σαν) απολαμβάνει ακόμη όλα της τα προνόμια. Ειδικά στα δύο παλαιότερα έργα (Δημητράκο και Τζάρτζανο), με όρθια τυπογραφικά στοιχεία συζητώ κυρίως την αιτιολογία, σε σχέση με τη σημερινή απόδοσή της.

1. Τζάρτζανος, Νεοελληνική Σύνταξις, 1928, β΄ έκδ. 1946, κεφάλαιο σαν:

να ζήσεις σαν άνθρωπος: και είναι, φυσικά, άνθρωπος· σήμερα η σύγχυση με την ιδιότητα οδηγεί συχνά στη χρήση τού ως·

ο Πέτρος σα διευθυντής του εργοστασίου είναι πολύ απασχολημένος (=επειδή είναι διευθυντής): αιτιολογία, αλλά σήμερα ιδιότητα, με ως.

Και η κλασική παρομοίωση:

σαν λιοντάρια πολέμησαν και τα δυο μέρη,

αποδελτιώνει από τον Μακρυγιάννη ο Τζάρτζανος· στο ίδιο όμως κεφάλαιο βρίσκουμε:

ως λιοντάρι πολεμούσε,

πάλι από τον Μακρυγιάννη, σε ειδική παράγραφο, μαζί με άλλα πολλά, ομοειδή παραδείγματα, όλα από τον Μακρυγιάννη, και όλα με ως.

Και πια, στο κεφάλαιο για το ως, η διαφορά θα εμφανιστεί εξίσου δυσδιάκριτη:

κεφάλαιο ως:

μοιράζει τον κόκορα και δίνει το κεφάλι του πατέρα ως μεγαλύτερου (σαν μεγαλύτερος που ήταν): προφανώς ιδιότητα, αλλά γιατί όχι αιτιολογία·

ως γυναίκα πώς σας φάνηκε η κ. Ροδανού: ιδιότητα·

ο Κάρολος δεν υπάγεται σ’ αυτή τη φορολογία ως Άγγλος υπήκοος (διότι είναι Άγγλος υπήκοος): κι εδώ ιδιότητα· αλλά εδώ είναι ακόμα πιο φανερή, πιστεύω, η αιτιολογία.

2. Δημητράκος, Μέγα Λεξικόν…, 1950, λήμμα σαν:

φέρθηκε σαν άνδρας (ανδρίκια): μπορεί να είναι άνδρας=αιτιολογία, που όπως είπαμε συγχέεται με την ιδιότητα, οπότε πολλοί θα έγραφαν ως άνδρας, αλλά μπορεί και να μην είναι, να είναι ένα μικρό παιδί που φέρθηκε σαν άνδρας=παρομοίωση·

με βλέπει σαν φίλο: και είμαι φίλος, αλλά σήμερα ιδιότητα, οπότε ως·

δεν με σέβεται σαν πατέρα: είμαι πατέρας· σήμερα ιδιότητα.

λήμμα ως:

αντέστη ως λέων: παρομοίωση, αλλά βρισκόμαστε ολοφάνερα σε γλωσσικό στάδιο πριν από το σαν·

εφέρθη ως τίμιος άνθρωπος: είναι τίμιος άνθρωπος=είτε αιτιολογία είτε ιδιότητα, και εδώ αδιάφορο, καθώς βρισκόμαστε και πάλι σε παλαιότερη μορφή της γλώσσας, προτού κατασκευαστεί η διαφορά ως-σαν.

3. Αγαπητός Τσοπανάκης, Νεοελληνική Γραμματική, β΄ έκδ., 1994, σ. 541:

«Σε προτάσεις του τύπου Μπήκε μες στο σπίτι ως αστυνομικός, κι αυτός ήταν ένας λωποδύτης η ομοίωση είναι σωστή, “σαν να ήταν αστυνομικός”=έχοντας την εμφάνιση ή προβάλλοντας την ιδιότητα του αστυνομικού, χωρίς να την έχει στην πραγματικότητα».

Εδώ όμως ο γραμματικός αναγνωρίζει την αδιέξοδη αυτή λογική:

«Στην φράση να του μιλήσεις (ω)σαν φίλος δεν είμαστε βέβαιοι αν το νόημα είναι σαν φίλος που είσαι ή σαν να ήσουν φίλος […]. Γι’ αυτό νομίζουμε ότι δεν είναι δυνατό να εμποδισθεί η χρήση τού σαν και στις πραγματικές ομοιότητες, ούτε ότι η χρήση τού ως τις εξασφαλίζει αναμφισβήτητα».

Από εδώ και πέρα, καθώς η φαινομενικά απλή ταξινόμηση παρομοίωση-αιτιολογία-ιδιότητα έδειξε τα όριά της, αρχίζει η προσπάθεια να κωδικοποιηθεί η πραγματική ή πλασματική ιδιότητα και τα λοιπά που ανέφερα στην αρχή, τα οποία δεν έχει, πιστεύω, τώρα νόημα να μεταφερθούν εδώ:

4. Εμμ. Κριαράς, Νέο Ελληνικό Λεξικό, 1995, λήμμα σαν:

σαν γιατρός που είναι, έπρεπε να το ξέρει·
σαν έξυπνη που είσαι, δε θα δυσκολευτείς να πετύχεις στη δουλειά σου·
εσύ, σαν μητέρα του, θα έπρεπε να το είχες καταλάβει.

λήμμα ως:

το κελί χρησίμευε ως μαγειρείο·
μας τον παρουσίασαν ως μνηστήρα της κόρης τους (συνών. για)·
ο Πέτρος ως δήμαρχος εργάστηκε αποδοτικά (=τότε που ήταν…).

5. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, 1998, λήμμα σαν:

σαν λιοντάρια πολέμησαν, έτρεχε σαν λαγός.

Εδώ απουσιάζουν τα πολλά παραδείγματα αιτιολογικής χρήσης τού σαν που συναντούμε στις άλλες πηγές. Υπάρχει ένα μόνο παράδειγμα, «που δηλώνει σχέση αιτιολογίας ως προς το υπόλοιπο περιεχόμενο της προτάσεως»:

σαν πρωθυπουργός της χώρας, οφείλω να λάβω αυστηρά μέτρα…, με τη σημείωση πάντως ότι στην περίπτωση αυτή το σαν είναι καταχρηστικό.

λήμμα ως:

μίλησε ως αντιπρόσωπός τους, μίλησε στον ανακριτή ως αυτόπτης μάρτυς.

6. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, λήμμα σαν:

επιτέλους να ζήσω κι εγώ σαν άνθρωπος·
σαν διευθυντής του εργοστασίου ήταν πολύ απασχολημένος·
το χρησιμοποίησε σαν κοπίδι.

λήμμα ως:

παρουσιάστηκε ως νοικοκύρης του κτήματος, χωρίς πράγματι να είναι·
μας τον παρέστησε ως σοφό / τρελό, ενώ δεν ήταν·
αυτό το δωμάτιο το χρησιμοποιούμε ως αποθήκη, δεν πληρώνει φόρους ως αλλοδαπός.

Τα παραδείγματα μπορεί να τα αντιδιαστείλει μόνος του ο αναγνώστης, πρώτα μεταξύ τους (π.χ. το χρησιμοποίησε σαν κοπίδι - το κελί χρησίμευε ως μαγειρείο) και έπειτα με οικεία ακούσματα και διαβάσματα, αλλά και με τα παραδείγματα από τη σημερινή χρήση, που ακολουθούν στο επόμενο και τελευταίο μέρος.