65. Το αβγό την κότα;

Τα Νέα, 1 Σεπτεμβρίου 2001

Έπειτα από το διάλειμμα με τα «Σαπφούς» και τα λοιπά της νέας γλωσσικής γκλαμουριάς, επανέρχομαι στην παράλειψη των κλιτικών τον, την, το κτλ.* Έλεγα ότι με την παράλειψη αυτή εξισώνονται φράσεις με διαφορετικό νόημα, όπως «το σκυλί δάγκωσε το μωρό» και «το μωρό δάγκωσε το σκυλί», ενώ στοιχειώδες γλωσσικό αίσθημα θα έπρεπε να μας οδηγεί στη διατύπωση πως «το μωρό το δάγκωσε το σκυλί», κι όχι απλώς επειδή μας το λέει ρητά η γραμματική. Το ίδιο πρόβλημα δημιουργείται όταν αντικαθιστούμε σε όλες τις πτώσεις αδιακρίτως τα αναφορικά οποίος, οποία, οποίο με το που, χωρίς να το συνοδεύουμε με το κατάλληλο κλιτικό.

διαβάστε τη συνέχεια...

«Ο Ξενάκης είναι από τις λίγες περιπτώσεις συνθέτη σύγχρονης μουσικής που προσέγγισε ένα ευρύτερο κοινό»: μοιάζει διαυγέστατη αυτή η περίοδος, και μας λέει, απλούστατα, πως ο Ξενάκης (υποκείμενο και στις δύο προτάσεις), μολονότι έγραφε σύγχρονη μουσική, κατόρθωσε να πλησιάσει ένα ευρύτερο κοινό… Κι όμως! Άλλο ήθελε να μας πει ο συντάκτης: πως το ευρύτερο κοινό (υποκείμενο) πλησίασε τον Ξενάκη (αντικείμενο). Απαιτείται δηλαδή από μία πρόταση να εκφράσει δύο διαφορετικά νοήματα, σχετικά με τον Ξενάκη

(α) «ο οποίος προσέγγισε ένα ευρύτερο κοινό» και

(β) «τον οποίο προσέγγισε ένα ευρύτερο κοινό»·

μ’ άλλα λόγια, ότι

(α) «ο Ξενάκης προσέγγισε το κοινό» και ότι

(β) «τον Ξενάκη τον προσέγγισε το κοινό».

Και λέμε έτσι άλφα, αντί να πούμε βήτα –αντί να χρησιμοποιήσουμε, εν προκειμένω, το ελάχιστο τον: που ΤΟΝ προσέγγισε ένα ευρύτερο κοινό. Φυσικά, στην ίδια αυτή περίπτωση δεν πρέπει να αποκλείουμε τη χρήση τού οποίος (=τον οποίο προσέγγισε...), ούτε και της παθητικής φωνής (=που προσεγγίστηκε...). Αλλά, ακριβώς αυτοί οι δύο αποκλεισμοί, μαζί με την ανέμελη χρήση τού ασυνόδευτου που, συν η επίδραση ξένων γλωσσών, όπως θα δούμε παρακάτω, συσκοτίζουν συχνά το νόημα.

Τα πράγματα είναι απλούστατα και ομαλά όταν το που αντικαθιστά το οποίος σε θέση υποκειμένου:

Οι υπουργοί που έλαβαν μέρος στη σύσκεψη (=οι οποίοι)

Τα βιβλία που πουλήθηκαν φέτος (=τα οποία)

Ήταν σπουδαία ηθοποιός, που ήξερε να καθηλώνει το κοινό (=η οποία).

Το ίδιο και όταν το που είναι άμεσο αντικείμενο σε προσδιοριστική ή περιοριστική αναφορική πρόταση, δηλαδή σε πρόταση που είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε την ταυτότητα του υποκειμένου (και στην οποία, παρεμπιπτόντως, δεν μπαίνει ποτέ –αυστηρώς– κόμμα πριν από το «που»):**

Η ταινία που είδαμε χτες ήταν βαρετή (=την οποία)

Ο ράφτης που ανακάλυψες είναι καταπληκτικός (=τον οποίο)

Οι χώρες που επισκέφτηκε στα νιάτα του μένουν ζωντανές στη μνήμη του (=τις οποίες).

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, όταν το που αντιστοιχεί σε πλάγια πτώση, χρειάζεται κατά κανόνα η κατάλληλη προσωπική αντωνυμία, που μας δείχνει πιο καθαρά την πτώση, άρα και κάθε όρο της πρότασης. Με όσο το δυνατόν περισσότερα παραδείγματα θα επιχειρήσω να παρακολουθήσω βήμα προς βήμα την αβέβαιη αυτή σύνταξη, όπου τα αναγνωστικά ανακλαστικά μας ακυρώνονται, ή πάντως τελούν εν αναστολή, μόνο και μόνο επειδή τσιγκουνευτήκαμε μια τόση δα λεξούλα: τον, την, το…

«Ο Ρενουάρ υπήρξε ο πρώτος από τους ιμπρεσιονιστές που αγάπησε το κοινό»: κι εδώ, όπως στο παράδειγμα με τον Ξενάκη: ποιος αγάπησε ποιον; που τον αγάπησε, λοιπόν, το κοινό.

«Το παράδοξο της υπόθεσης είναι ότι το συγκρότημα της Αυριανής οδεύει σε ρήξη με εκείνον τον πολιτικό οργανισμό, που σε χαλεπούς καιρούς στήριξε με δόντια και νύχια»: ένας νεότερος, που αγνοεί τη ζοφερή περίοδο του αυριανισμού, δεν είναι δυνατόν να καταλάβει ποιος στήριξε ποιον: (α) αλλάζει ρότα η Αυριανή, και παύει να στηρίζει αυτόν τον οποίο στήριξε, δηλαδή που ΤΟΝ στήριξε; (β) ή είναι αγνώμων η Αυριανή προς αυτόν που ΤΗ στήριξε; Και εδώ το νόημα, που είναι το (α), μας το εξασφαλίζει μόνο η γενικότερη γνώση, και όχι η γλώσσα η ίδια.

«Τρεις ισλαμιστές συνέλαβαν πράκτορες των γαλλικών μυστικών υπηρεσιών»: απολύτως στρωτή πρόταση, διαυγέστατη, αλλά μόνο, αυστηρά και μόνο, αν κάτι τέτοιο είχε συμβεί λ.χ. στην Αλγερία· η αλήθεια είναι τελείως άλλη, το νόημα είναι ακριβώς το αντίστροφο, γιατί στη Γαλλία οι πράκτορες των γαλλικών μυστικών υπηρεσιών συνέλαβαν τρεις ισλαμιστές! Αν τώρα, κατά την επιχείρηση της σύλληψης, είχαμε ανταλλαγή πυροβολισμών, κανένας δεν θα καταλάβαινε ποτέ τι πραγματικά συνέβη, αφού με την παράλειψη των κλιτικών εμφανίζονται, όπως είδαμε, εναλλάξιμες οι διαμετρικά αντίθετες περιπτώσεις: «τρεις ισλαμιστές πυροβόλησαν πράκτορες των γαλλικών μυστικών υπηρεσιών» ή «πράκτορες των γαλλικών μυστικών υπηρεσιών πυροβόλησαν τρεις ισλαμιστές»!

«εξονυχιστικό έλεγχο στην νταλίκα που επιχείρησε να προσπεράσει το μοιραίο λεωφορείο»: και εδώ, μόνο η δική μας γνώση μάς προφυλάσσει από την πλήρη παρανόηση, γιατί η αλήθεια είναι –αντίθετα απ’ ό,τι μας λέει η πρόταση– πως το λεωφορείο προσπάθησε να προσπεράσει την νταλίκα, κι έτσι έγινε το κακό·

«υπάρχουν αρκετές ορεινές περιοχές, που επλήγησαν από το σεισμό και που δεν έχουν προσεγγίσει ακόμη τα σωστικά συνεργεία»: ιδού, δύο όμοια, αδιαφοροποίητα που, ενώ το πρώτο είναι οι οποίες (=υποκείμενο) και το δεύτερο τις οποίες (=αντικείμενο)· για να μην καταφύγουμε στον πλατειασμό τού οποίος, τη δεύτερη φορά είναι απαραίτητο το κλιτικό: που δεν τις έχουν προσεγγίσει...***

«την ιστορία της δαιμόνιας προξενήτρας και προαγωγού Σελεστίνας που έγραψε το θαυμαστό παιδί της ισπανικής αναγέννησης Φερνάντο ντε Ρόχας, παρουσιάζει ο θίασος...»: την οποία έγραψε… Διαφορετικά, νομίζουμε προς στιγμήν ότι υποκείμενο είναι η Σελεστίνα, η οποία έγραψε, λόγου χάρη, ένα γράμμα στον κόμη τάδε...

«Ας ελπίσουμε πως η τιμή που έγινε στον Αγγελόπουλο, τον άνθρωπο που έχει ώς τώρα κυνηγήσει μανιωδώς το επίσημο ελληνικό κράτος –Κέντρο Κινηματογράφου, Τράπεζες κλπ.– θα ξυπνήσει το νέο αρμόδιο υπουργείο, το λεγόμενο “Πολιτισμού”»: Εδώ η είδηση μιλάει για τον άνθρωπο που ΤΟΝ έχει ώς τώρα κυνηγήσει μανιωδώς το επίσημο ελληνικό κράτος... Κι όμως, θα μπορούσε εξίσου καλά να διαβαστεί ότι ο Αγγελόπουλος κυνήγησε το κράτος, κυνήγησε το Κέντρο Κινηματογράφου και τις Τράπεζες!

«Ανεξάρτητα από τα δομικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, τον θυμοειδή ίππο που κρύβει μέσα του και που συχνά παρασύρει, ο δυσήνιος αυτός ίππος, τον άλλον τον πειθήνιο και τον ηνιοχούντα λογισμό του σε εκτροχιασμούς, η πρόσφατη λυσσαλέα επίθεσή του στους καλλιτέχνες...»: για τον Πάγκαλο ο λόγος, και πώς θα μπορούσε να είναι πιο απλά τα πράγματα! Γιά να δούμε: το πρώτο που=τον οποίο και το δεύτερο=ο οποίος. Σαν να τη διαισθάνθηκε όμως ο συντάκτης την ασάφεια που δημιουργείται με το δεύτερο που, και, επειδή προέγραψε το οποίος (μολονότι κάθε άλλο παρά «μαλλιαριστής» είναι), επέλεξε να ξεχειλώσει την πρότασή του, με την αναίτια, αλλιώς, επανάληψη: «ο δυσήνιος αυτός ίππος»! Θέμα ύφους, ίσως· μπορεί· όχι όμως και με την αδιαφοροποίητη χρήση τού που. Διαβάστε πάντως τώρα: Ανεξάρτητα από τα δομικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, τον θυμοειδή ίππο τον οποίο κρύβει μέσα του και ο οποίος συχνά παρασύρει τον άλλον τον πειθήνιο και τον ηνιοχούντα λογισμό του σε εκτροχιασμούς...· και καλύτερα, χωρίς το διπλό οποίος: τον θυμοειδή ίππο που κρύβει μέσα του, αυτόν που συχνά παρασύρει...

«Ο Ιωαννίδης ήταν ο σκληροτράχηλος δικτάτορας που έτρεμε, μ’ όλο το μυστήριο που περιέβαλλε τη σκοτεινή φυσιογνωμία του, όλος ο κόσμος»: εδώ η ονομαστική «όλος ο κόσμος» υποδεικνύει ασφαλώς το υποκείμενο, το ποιος έτρεμε ποιον. Αυτή όμως η γνώση εξασφαλίζεται στο τέλος πια της περιόδου· ώσπου να φτάσουμε εκεί, προχωρούμε πάλι στα τυφλά: θα μπορούσε κάλλιστα να έτρεμε ο Ιωαννίδης, κοτζάμ δικτάτορας, και σκληροτράχηλος, το σκοτάδι, τη μάνα του, ή τις κατσαρίδες· ήταν όμως δικτάτορας που τον έτρεμε όλος ο κόσμος.

«Έδωσε έναν τόνο παιδαριώδη, που δεν δικαιολογούσε ούτε το έργο ούτε η σκηνοθεσία»: που δεν τον δικαιολογούσε...

Τελικά, φράσεις απλές, από συντακτική άποψη, καταντούν γνωσιολογικά προβλήματα του τύπου «η κότα έκανε το αβγό ή το αβγό την κότα;»:

«ορεκτικότατος σολομός που τυλίγει λεμονάτη μους»: δεν τυλίγει ο σολομός τη μους, αλλά τυλίγεται από μους, παθητική σύνταξη δηλαδή, γιατί όχι.

«Πνίγηκε επιβάτης βάρκας που ανέτρεψε πλοίο»: κι εδώ Μασίστα έχουμε; ποιος τάχα αναποδογύρισε το πλοίο, ο επιβάτης βάρκας; ή μήπως η ίδια η βάρκα;

«Ψιθύρους που συλλαμβάνουν πάραυτα ευαίσθητα αφτιά “εκδοτών”»: που τους... ή τους οποίους συλλαμβάνουν.

«Σε τρεις μέρες εισερχόμαστε στο 1984, χρόνο που σημάδεψε ένα μυθιστόρημα μ’ αυτό τον τίτλο γραμμένο στα 1948 από τον Όργουελ»: που τον σημάδεψε... ή που σημαδεύτηκε...

«Οι κυκλικοί χοροί είναι διωδίες και χορικά που ψάλλουν σώματα»: ασχολίαστο.

* * *

Ελαφρώς χειρότερα από συντακτική άποψη είναι τα πράγματα όταν το που ισοδυναμεί με εμπρόθετο. Στην περίπτωση αυτή το οποίος είναι η ασφαλέστερη λύση, μολονότι εδώ δεν έχουμε ασάφεια παρά μόνο συντακτική παράβαση, με την οποία μάλιστα μας έχει εξοικειώσει αρκετά ο προφορικός λόγος:

«Πρέπει να ενημερώσετε όλους τους πράκτορες που συνεργάζεστε»: με τους οποίους συνεργάζεστε…

«σύχναζα σ’ ένα γειτονικό σπίτι που οι γονείς μου διατηρούσαν φιλικές σχέσεις»: με το οποίο…

«Όπως φάνηκε και από τα συμπεράσματα που καταλήξαμε στο συνέδριο αυτό»: στα οποία καταλήξαμε…

«Αν αφαιρέσουμε τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, που εντάσσει το επεισόδιο, δεν θα μπορούσαν…»: στην οποία εντάσσει…

«Η τουαλέτα που εμφανίστηκε η Χ έφερε την υπογραφή τού Ψ»: με την οποία εμφανίστηκε…

Η λύση είναι εξαιρετικά απλή όταν το εμπρόθετο εκφράζει τόπο: με το όπου αποφεύγεται οποιαδήποτε ασάφεια, χωρίς να χρειαστεί να καταφύγουμε στο οποίος:

«Ο νεαρός μαθητής επέστρεψε στο σχολείο του που, έπειτα από την πολύμηνη απουσία του, τον υποδέχτηκαν οι συμμαθητές του…»: έτσι όπως «το σχολείο του» εμφανίζεται σαν υποκείμενο, θα μπορούσαμε να διαβάσουμε ότι, έπειτα από την πολύμηνη απουσία του, «του φάνηκε αγνώριστο»· χρειαζόταν λοιπόν ένα όπου, απλώς, απλούστατα·

«τα φαντάρια αυτά σε λίγο έφευγαν για το φυλάκιο του Σκρα [...] και άλλα επίκαιρα σημεία που ο τέντζερης σιγόβραζε»: εδώ πρέπει να μπει και το υποκείμενο στη θέση του:**** όπου σιγόβραζε ο τέντζερης…

«τα παιδιά στο δρόμο που, άδειος τότε από αυτοκίνητα, έπαιζαν ελεύθερα...»: όπου έπαιζαν…(αλλά θα παραμένει το έτσι κι αλλιώς ασύντακτο: «άδειος τότε…»).

* * *

Είπα στην αρχή ότι η συσκότιση του νοήματος που παρατηρείται με τη σύνταξη του που χωρίς τα κλιτικά οφείλεται, συν τοις άλλοις, σε επίδραση ξένων γλωσσών: Περιορίζομαι σε δύο παραδείγματα από γαλλικό κείμενο, που τα έχω πρόσφατα:

Il avait sa femme qu’il aimait, λέει και γράφει ο Γάλλος· αυστηρώς κατά λέξη: «αυτός είχε τη γυναίκα του που αυτός αγαπούσε». Μεταφράζουμε τώρα εμείς, παραλείποντας, ορθά, την προσωπική αντωνυμία αυτός, αφού δεν χρησιμοποιείται στη γλώσσα μας, και ιδού: «είχε τη γυναίκα του που αγαπούσε». Με το il, «αυτός», η γαλλική γλώσσα εξασφαλίζει υποκείμενο στο δεύτερο ρήμα και είναι σαφές το «ποιος-τι-ποιον», ότι αυτός αγαπούσε τη γυναίκα του (=αντικείμενο) και όχι ότι η γυναίκα του (=υποκείμενο) αγαπούσε πιο πολύ τη φίλη της ή τα μπιζού. Εδώ ακριβώς η δική μας γλώσσα απαιτεί: που ΤΗΝ αγαπούσε.

c’était un client régulier qu’elle connaissait de vue: «ήταν ένας τακτικός πελάτης που [αυτή] γνώριζε εξ όψεως»: βγαίνει, ορθά, το «αυτή» αλλά μπαίνει το κλιτικό: που ΤΟΝ γνώριζε εξ όψεως…

Αλλά κι ένα παράδειγμα που φαίνεται εξαιρετικά απλό: η πρόταση:

«συνειδητοποίησε ότι ο άντρας που αγαπάει είναι τέρας»

τι μας λέει; ότι ο άντρας, όταν αγαπάει, είναι τέρας; Όχι δα, θα πούμε –με βάση όμως την κοινή λογική, την κοινή εμπειρία και γνώση κτλ., όπως συμβαίνει συχνότατα σε τέτοιες περιπτώσεις, και όχι αυστηρά τη σύνταξη. Ξέρουμε δηλαδή εκ των προτέρων το σωστό, ότι ο άντρας τον οποίο αγαπάει είναι τέρας. (Και πάλι από τα γαλλικά: qu’elle aimait.) Κι όμως, το παράδειγμά μας εμφανίζεται πανομοιότυπο με το ακόλουθο:

ήξερε ότι ο άντρας που πίνει είναι ακατάλληλος οικογενειάρχης

όπου δεν υπάρχει αμφιβολία για το σωστό νόημα, αφού εδώ υποκείμενο τού «πίνει» είναι σαφέστατα ο άντρας.

Όμοια λοιπόν τα τόσο ανόμοια, ή τα εντελώς αντίθετα, το υποκείμενο και το αντικείμενο;

* * *

Το θέμα «έπρεπε» να είναι απλό, αλλά φαίνεται πως δεν είναι. Η επίδραση, όπως είδαμε, πρώτα της καθαρεύουσας, έπειτα των ξένων γλωσσών, μαζί με την ισοπεδωτική «μετάφραση» του οποίος σε που ερήμην των γραμματικών κανόνων, και επιπλέον η ισχύς του γλωσσικού νόμου της απλολογίας, όλα αυτά δείχνουν με σχετική ασφάλεια προς την κατάργηση αυτής της χρήσης των κλιτικών. Αν πρέπει να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας, ας σκεφτούμε ότι όλες οι γλώσσες, και οι κραταιές, λ.χ. τα γαλλικά, και οι κραταιότατες, λ.χ. τα αγγλικά, λειτουργούν με ανάλογα και εξίσου σημαντικά κενά στη δομή τους, κενά που πονοκεφαλιάζουν αίφνης τον μεταφραστή, όπως εδώ τον σχολαστικό, έστω υποχόνδριο αναγνώστη.

Δεν μπορώ όμως, κλείνοντας το θέμα αυτό, να μη δηλώσω την αναγνωστική δυσφορία μου, με το εξής αναπάντητο αίνιγμα: «Η κοπέλα που μιλούσαμε προχτές» είναι άραγε

(α) η κοπέλα για την οποία μιλούσαμε προχτές;
(β) η κοπέλα με την οποία μιλούσαμε προχτές; ή
(γ) η κοπέλα στην οποία μιλούσαμε προχτές;


* Βλ. κεφ. 62, "Ένα μωρό δάγκωσε σκυλί!", και 63, "Δεκάχρονο παιδάκι μετέφερε ασθενοφόρο"

** Βλ. παρακάτω, κεφ. 71, "Η απόλυτη εξουσία του κόμματος".

*** Εδώ ειδικά θα μπορούσε και να παραλειφθεί το δεύτερο που: Υπάρχουν αρκετές ορεινές περιοχές που επλήγησαν από το σεισμό και δεν ΤΙΣ έχουν προσεγγίσει ακόμη τα σωστικά συνεργεία· βλ. και παραπάνω, σ. 181 κ.ε.

**** Για τη θέση του υποκειμένου στις δευτερεύουσες προτάσεις βλ. παραπάνω, κεφ. 40, "Θέλω αυτόν να έρθει".