Ο Χατζιδάκις, η πρόκληση και οι μαθητές του

Τα Νέα, 26 Ιουνίου 2004

Για το αυτομαστίγωμά μας έγραφα στην προηγούμενη επιφυλλίδα, έπειτα από ένα ταξίδι στις Βρυξέλλες και το Παρίσι, επιχειρώντας να αντιγυρίσω τον σκανδαλισμένο υπεραπλουστευτικό λόγο με τον οποίο περιγράφουμε την καθυστέρησή μας απέναντι στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Και εντάσσεται το αυτομαστίγωμά μας στη γενικότερη κουλτούρα της κλάψας, για την οποία γράφω και ξαναγράφω και δε σώνω, μα πώς αλλιώς:

Λίγες μέρες μετά, επέτειο του θανάτου του Μάνου Χατζιδάκι (15/6), το Τρίτο αφιερώνει όλο του το πρόγραμμα στον μεγάλο δημιουργό. Οδηγώ και έχω το ραδιόφωνο ανοιχτό, ακούω σχεδόν μόνο τη μουσική, κι έτσι, όταν χτύπησε όχι καμπανάκι αλλά γκόγκ τεράστιο στ’ αφτιά μου, ήταν αργά: γι’ αυτό, μεταφέρω με επιφύλαξη ό,τι κατάφερα να ανασυστήσω, πιστός τουλάχιστον στο πνεύμα. Έλεγε η παραγωγός της εκπομπής ότι, αν έδιναν σήμερα το έργο τους ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης –αν πήρε καλά τ’ αφτί μου–, τίποτα δε θα γινόταν, επειδή –εδώ πια άκουσα καλά!– δεν υπάρχουν πια πολίτες σ’ αυτήν τη χώρα, αφού ο νεοναζισμός κυριαρχεί παντού, και άλλα παρόμοια.

διαβάστε τη συνέχεια...

Και συνέχισε, διαβάζοντας απόσπασμα από κείμενο του Χατζιδάκι σε πρόγραμμα συναυλίας της Ορχήστρας των Χρωμάτων, ακριβώς «για το αναζωογονημένο φαινόμενο του νεοναζισμού». Από αυτή λοιπόν την πηγή άντλησε η αθώα κυρία, και θέλησε να μας ποτίσει κι εμάς. Και τέλειωσε με την ευχή-παραίνεση να μην αφήσουμε το γκρίζο να πνίξει τα χρώματα στη ζωή μας.

Και αν, εν πάση περιπτώσει, ο Χατζιδάκις έβλεπε τότε «αναζωογονημένο» τον νεοναζισμό, εύλογη ίσως αντίδρασή του στις άθλιες επιθέσεις που δεχόταν από την Αυριανή, τι στο καλό κάνει την αθώα κυρία, δέκα τόσα χρόνια μετά, να βλέπει παντού την κυριαρχία του γκρίζου, σε μια χώρα «δίχως πλέον πολίτες»;

Στα χρόνια της διδακτικής μου εμπειρίας προσπαθούσα να έχω οδηγό το "δόγμα" ότι η αποτυχία του μαθητή είναι αποτυχία του δασκάλου. Είναι υπερβολικό, είναι οπωσδήποτε σχηματικό, αλλά κατά κανόνα βαθιά αληθινό. Φταίει τότε εδώ ο Χατζιδάκις; «Ο Νεοναζισμός, ο φασισμός, ο ρατσισμός [...] δεν προέρχεται από ιδεολογία, δεν περιέχει ιδεολογία, δεν συνθέτει ιδεολογία» γράφει σ’ εκείνο το κείμενο. «Είναι η μεγεθυμένη έκφραση-εκδήλωση του κτήνους που περιέχουμε μέσα μας, χωρίς εμπόδιο στην ανάπτυξή του, όταν κοινωνικές ή πολιτικές συγκυρίες συντελούν, βοηθούν, ενισχύουν τη βάρβαρη και αντιανθρώπινη παρουσία του. [...] Κι είναι φορές που το κτήνος πολλαπλασιασμένο κάτω από συγκυρίες, και με τη μορφή “λαϊκών αιτημάτων και διεκδικήσεων”, σχηματίζει φαινόμενα λοιμώδους νόσου…»

«Ο Νεοναζισμός είμαστε εσείς κι εμείς…» παραφράζει τον Πιραντέλο προς το τέλος, «είμαστε εμείς, εσείς και τα παιδιά σας», και κλείνει «ποιητικά», κατά το συνήθειό του, κι ενώ προηγουμένως «τα παιδιά μας» δέχτηκαν μεγάλο μερίδιο αυτής της κριτικής: «Το φάντασμα του κτήνους παρουσιάζεται ιδιαιτέρως έντονα στους νέους. [...] Προσέξτε τον χορό τους, με τις ομοιόμορφες στρατιωτικές κινήσεις, μακριά από κάθε διάθεση επαφής και επικοινωνίας…» και άλλα, μάλλον κοινότοπα, που, κι αν είναι αλήθεια, δύσκολα θα μπορούσαν να αποτελέσουν περιγραφή και τεκμήριο «νεοναζισμού»!

Δεν είναι σκοπός μου να υποβάλω σε λογικό και ιδεολογικό έλεγχο ένα τέτοιο κείμενο, σφραγισμένο από την πληθωρική προσωπικότητα του μεγάλου δημιουργού. Ή που οφείλεται ακριβώς και αποκλειστικά στην πληθωρική προσωπικότητά του. Εδώ με απασχολεί η χρήση του από επιγόνους, θαυμαστές, μαθητές, που με θρησκευτική ευλάβεια και άκριτη πίστη υιοθετούν και αναπαράγουν σαν ύψιστη αλήθεια κάθε του λέξη –και μάλιστα πλειοδοτώντας, όπως στη δική μας ιστορία, όπου ο νεοναζισμός εξαφάνισε πλέον τους πολίτες! Ίσως γιατί ο δάσκαλος το μάθημα το έδωσε αν μη τι άλλο με κενά, σαν κι αυτό που πρόχειρα επισήμανα με το χορό των νέων.

Θα μπορούσε κανείς να πει πως η υπερβολή και η πρόκληση ήταν από τα στοιχεία της γοητείας του Χατζιδάκι. Και πάντως υπήρχε ένα τεράστιο έργο μουσικό που απορροφούσε τους κραδασμούς. Από μόνες τους οι συχνά θεαματικές προκλητικές χειρονομίες του δε θ’ άντεχαν στον παραμικρό έλεγχο, πόσο μάλλον στην προβολή και την αναπαραγωγή, στο αναμάσημα. Θα πάρω ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα, ίδιας τάξεως στην υπερβολή του με τα περί νεοναζισμού, στους αντίποδες όμως σαν θεματική, που απ’ τη φύση του δεν επιτρέπει την αναπαραγωγή: «αν δεν τον απασχολούσαν τόσο πολύ οι γυναίκες, θα ήταν ομοφυλόφιλος, διότι υπήρξεν όμορφος», γράφει ο Χατζιδάκις για τον Σούμπερτ, και τον φαντάζομαι να γελάει καθώς σκέφτεται την αντίδραση του «αμύητου» αναγνώστη. Ας το πάρει τώρα αυτό η κυρία του Τρίτου, να δούμε τι θα το κάνει.

Ο Χατζιδάκις κατάφερε να αγοράσει, με την τεράστια ακριβώς περιουσία του έργου του, την προσωπική του έκφραση, την προσωπική του ελευθερία, χωρίς να λογοδοτήσει ποτέ σε κανέναν. Και είναι μέγα επίτευγμα αυτό. Αλλά για τον ίδιο. Γιατί η προσωπική αυτή ελευθερία μπορούσε να επαναδιοχετεύεται στο έργο του, εκεί απ’ όπου πήγαζε και τροφοδοτούνταν. Για μας αυτή η ελευθερία στα καθέκαστά της δεν μπορεί να αποτελέσει κανόνα ή μέτρο, τυφλοσούρτη για αντιγραφή.

Κάθε αυστηρά προσωπική χειρονομία είναι εξ ορισμού ανεπανάληπτη και αμίμητη, συχνά και από τον ίδιο τον αυτουργό της, όπως μας το λέει λόγου χάρη θαυμαστά ο Κλάιστ στις Μαριονέτες του, στην εξίσου θαυμαστή μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη, με το παράδειγμα ενός νέου που, από τη στιγμή που παρατηρεί ότι μια κίνησή του θυμίζει ένα περίφημο άγαλμα, χάνει διά παντός την αθωότητά του και μάταια προσπαθεί να επαναλάβει την ίδια κίνηση. Αν έτσι ο ίδιος ο αυτουργός, πόσο μάλλον ένας αντιγραφέας. Είναι σαν τα χάπενινγκ. Συμβαίνουν άπαξ, δεν αντιγράφονται, δεν επαναλαμβάνονται.

Ο Χατζιδάκις, ως γνωστόν, δεν έπιασε κάποια υπουργική καρέκλα, παρά τη στενή φιλία του με τον ισχυρό άνδρα της εποχής, τον Καραμανλή: πιστεύω ότι αυτήν τη στάση τού την υπαγόρεψε ο αισθητισμός του, έτσι όπως καθοδηγούσε ρητά κάθε του κοινωνικοπολιτική αντίδραση και συμπεριφορά –και όχι απλώς ρητά, αλλά προκλητικά και πάλι προβεβλημένα. Και πολέμησε τη Γαλάζια Γενιά. Απ’ την άλλη ο μέγας αυτός αισθητής έγραψε τον Ύμνο της Αεροπορίας σε στίχους του Ευάγγελου Αβέρωφ, και τον παρουσίασε σε γιορτή του Σώματος, ενώπιον των Αρχών, και έπειτα στο κλείσιμο του Μουσικού Αυγούστου! Αλλά και τον Φλωρινιώτη μάς τον τάισε σαν «μετέωρο αστροναύτη» με συνοδεία τσέμπαλου!

«Το σκάνδαλο δεν είναι πράξη πολιτική –και αν είναι, δεν είναι πάντως προοδευτική, ακόμη κι αν έχει τέτοιο στόχο και προθέσεις. Γιατί το σκάνδαλο (καληώρα η Αυριανή) απευθύνεται στο θυμικό και όχι στην πολιτική συνείδηση, αποπροσανατολίζει λοιπόν και αποκοιμίζει· είναι λοιπόν, εφόσον διεκδικεί τίτλους πολιτικούς, πράξη σαφώς αντιδραστική»: αυτά έγραφα στο Αντί την εποχή της εντονότερης πολιτιστικής και αμεσότερα πολιτικής παρέμβασης του Χατζιδάκι, όταν ίδρυσε και διηύθυνε το περιοδικό Τέταρτο (1985). Δε θα άλλαζα τίποτα σήμερα, αν έπρεπε να ξαναγράψω για τότε, απλώς δε θα ξανάγραφα. Τώρα υπάρχει μόνο το έργο του Χατζιδάκι. Τα όποια άλλα συνδέονται με μια συγκεκριμένη εποχή και χάνονται μαζί μ’ αυτήν και μαζί μ’ εμάς. Όχι να τα κάνουμε κιόλας παντιέρα.

«Κατάλαβα πως ήθελαν να μου φορέσουν τον μανδύα του γραφικού, για να πάψω να είμαι επικίνδυνος» έγραφε ο Χατζιδάκις όταν τον ζητούσαν σαν «εθνικό υβριστή» από διάφορες εφημερίδες και ραδιοφωνικούς σταθμούς, και έφερνε παράδειγμα τον Τσαρούχη, που το επίσημο κράτος ήθελε «να τον παρουσιάσει μπροστά στην κοινή Γνώμη σαν διασκεδαστή και γραφικό –άρα ακίνδυνο», μετατρέποντας τις δηλώσεις του σε γνωμικά.

Μήπως το ίδιο κάνουν, άθελά τους, οι πιστοί και μαθητές του;