Παίρνει την αλήθεια μου και μου την κάνει λιώμα [Σαββόπουλος, β΄]

Τα Νέα, 4 Σεπτεμβρίου 2004

Στο τραγούδι «Κωλοέλληνες» λ.χ., με το στίχο «Στην Ελλάδα ζεις, δεν υπάρχει ελπίς» τι διαφορετικό λέει τάχα ο Σαββόπουλος από το περίφημο “Finis Graeciae” του Γιανναρά; Αλλά και το «Ζήτω η Ελλάδα και καθετί μοναχικό στον τόπο αυτό» πόσο απέχει τελικά από το «ανάδελφον έθνος» του Σαρτζετάκη;

το πλήρες κείμενο

Ο Σαββόπουλος είναι η πολύτιμη, ζωντανή μουσική μας παράδοση· δεν χρειάζεται να είναι και η πολιτική μας καθοδήγηση: Γύρω από αυτήν τη βασική θέση οργάνωνα την προηγούμενη επιφυλλίδα, με αφορμή τη συναυλία στο Ηρώδειο, όπου ο Σαββόπουλος μας  αναδρομικά για συνοδοιπόρους του τον Λυκουρέζο και τον Ζουράρι.

Και άφηνα για σήμερα τα δύσκολα, που απλώς τα σημείωνα στην κατακλείδα: πως έτσι κι αλλιώς ο Σαββόπουλος, «πέρα από την καθαυτό δημιουργία του, με την όλη του πολιτεία και τον δημόσιο λόγο του, ακόμα και στις πλέον αναντίλεκτα αριστερές του μέρες, υπήρξε, τουλάχιστον εξ αντικειμένου, παραγωγός εντέλει σύγχυσης και προαγωγός ακρισίας».

Δεν θέλω δηλαδή να μείνω στα προφανή και πολυσχολιασμένα: στην πριμοδότηση του Μητσοτάκη στις εκλογές του ’89 ή τις συναυλίες στα στρατόπεδα επί Βαρβιτσιώτη, ακόμα λιγότερο την ένταξή του στο σταρ σύστεμ και την εμφάνισή του σε μαγαζιά με όρους «παραλιακής» κτλ. Άλλα από αυτά είναι αναπόφευκτα· άλλα μπορεί και ευκταία: λ.χ. το να περάσει κάποιος από το «περιθώριο» ή από το χώρο της Αριστεράς στο κέντρο πια της κοινωνικής ζωής, να αναγνωριστεί δηλαδή ευρύτερα· και όσα έμοιαζαν ανήκουστα και μας πονάνε, όπως η εκστρατεία υπέρ Μητσοτάκη, είναι οπωσδήποτε αναφαίρετο δικαίωμα του καθενός, άρα και του Σαββόπουλου. Γιατί κανένας δεν οφείλει σε κανέναν να παραμένει ανάλλαχτος. Δεν το οφείλει ούτε καν στο όραμά του: που μπορεί να το υπηρετεί με όποιον τρόπο νομίζει αυτός κάθε φορά· και που μπορεί να το αλλάζει, εννοείται. Το θέμα είναι αν κάθε «στροφή» αποτελεί περιστασιακή κίνηση ή αναθεώρηση παλαιότερης στάσης, αν συνιστά φυσική εξέλιξη και λογική συνέπειά της ή υποδεικνύει κάποιο παλαιότερο σφάλμα, που τώρα το διορθώνει. Πιο απλά, το θέμα είναι κατά πόσο κάποιος θεωρεί πως συνεχίζει όπως ήταν, ή αλλάζει αυτό που ήταν, επειδή το παλιό ήταν κάπου λάθος.

Έχω καταφύγει και άλλοτε στον Κούντερα, που μιλάει για τη βασική συνθήκη του ανθρώπου που βαδίζει μες στην ομίχλη, ενώ οι μεταγενέστεροι τον κρίνουν με απόσταση δεκαετιών, χωρίς να βλέπουν την ομίχλη που τον τύλιγε. Δεν είναι ακριβώς η περίπτωση η δική μας με τον Σαββόπουλο αυτή, αφού, συγκαιρινοί του όλοι, βαδίζουμε όλοι μαζί μέσα στην ίδια ομίχλη. Και κάνουμε έτσι όλοι σφάλματα. Έτσι και ο Σαββόπουλος, γι’ αυτό και την εποχή που έτρεχε στα στρατόπεδα, όπως είπαμε, έκανε δήλωση μετανοίας, επειδή δεν είχε υπηρετήσει στο στρατό! Κι όμως, αυτό το –σύμφωνα με τον ίδιο– «λάθος» δεν ήταν κάτι εντελώς ασυνεπές ή έστω ασύμβατο με την ιδεολογία του, αλλά και με την ιδεολογία και το κλίμα της εποχής. Άραγε η δήλωση μετανοίας ήταν μόνο για τη θητεία κι άφηνε όλα τ’ άλλα ανέγγιχτα; Ή μετάνιωνε και για τα υπόλοιπα ο Σαββόπουλος, κάτι όχι εντελώς ασύμβατο τώρα με την πολιτική αν όχι ιδεολογική του στάση –την εποχή της στήριξης Μητσοτάκη, εννοώ. Αλλά όλα αυτά δεν έχουν έτσι κι αλλιώς νόημα, ή σίγουρα δεν θα είχαν, αν δεν προβάλλονταν κάθε φορά σαν υπέρτατη και μόνη αλήθεια, με το ύφος της απόλυτης αυθεντίας· ακόμα χειρότερα, με το τάχα μου αγαπησιάρικο αλλά πατερναλιστικό και βαθιά απαξιωτικό «Νεοέλληνες, πουλάκια μου».

Ας πάω όμως στις πιο ανέφελες, αριστερές μέρες. Όταν ο Σαββόπουλος ξεσήκωνε μιαν ολόκληρη εποχή με τις πικρές του αλήθειες για τις «σημαίες από νάιλον» και τον «πονηρό πολιτευτή». Πικρές αλήθειες, είπα, αλλά εντέλει μισές. Θα προσπαθήσω να εξηγηθώ: το τραγούδι είναι ένα είδος που, όσο κι αν προϋποθέτει ή συμπυκνώνει μιαν ολόκληρη ανάλυση που έχει ο δημιουργός στο κεφάλι του, λειτουργεί συνθηματικά. Και τα πιο προχωρημένα αριστερά συνθήματα λειτουργούν συχνά «αριστερίστικα», ενώ στη χειρότερη περίπτωση μπορεί να λειτουργούν αντιδραστικά. Για να δούμε καθαρότερα τη λειτουργία του συνθήματος, του αποκομμένου μοιραία από κάποια ανάλυση, θυμίζω, την εποχή των εν λόγω τραγουδιών, το σύνθημα του ΕΚΚΕ που κυριαρχούσε στις πρώτες μεταπολιτευτικές διαδηλώσεις: «Δώστε όπλα στο λαό της Κύπρου». Όπου, έτσι σκέτο το σύνθημα, σαν εντελώς αυτονόητη «αλήθεια» μα εντελώς εκτός πολιτικής πραγματικότητας, μπορούσε να ανταμώνει τον πιο εθνικιστικό εοκαβίτικο λόγο.

Έτσι και τα τραγούδια, οι στίχοι, από τη φύση τους. Όπου οι σημαίες από νάιλον και ο πονηρός πολιτευτής μπορεί να ανταμώνουν τον πιο αντιδραστικό μικροαστικό λόγο, αυτόν που απαξιώνει σταθερά την πολιτική και τους πολιτικούς. Κρατώ πάντα στο νου μια τραυματική εικόνα, έναν κουστουμάτο με πούρο, πρώτο τραπέζι σε μπουάτ της Πλάκας όπου εμφανιζόταν η Βίκυ Μοσχολιού, να τραγουδάει ενθουσιασμένος μαζί με τον Θέμη Ανδρεάδη τον «πολιτευτάκια».

Σίγουρα δεν φταίει ο Σαββόπουλος αν, την ώρα που με τον πολιτευτάκια του εκφράζει τον επαναστατημένο νέο, την ίδια εκείνη ώρα αγαλλιά κι ο Πλεύρης. Γι’ αυτό και είπα πως ο Σαββόπουλος υπήρξε παραγωγός σύγχυσης «εξ αντικειμένου». Γιατί το μέσον μπορεί καμιά φορά και να προδίδει. Και να προδίδεται έτσι εντέλει η ιδεολογία. Προσωπικά, σπάνια είχα με άλλον δημιουργό την αίσθηση πως –είναι τραγικά ειρωνικό, αλλά θα το πω με τα δικά του λόγια– «παίρνει την αλήθεια μου και μου την κάνει λιώμα».

Αλλά, από το «εξ αντικειμένου» που είπα, φτάσαμε στο «εξ υποκειμένου». Γιατί την «εξ αντικειμένου» σύγχυση ήρθε να την παγιώσει η μετέπειτα πορεία του Σαββόπουλου, πάντα και αυστηρώς στο τραγούδι εννοώ. Στους «Κωλοέλληνες» λ.χ. η σύμπτωση με τον σκανδαλισμένο μικροαστικό λόγο είναι απόλυτη. «Στην Ελλάδα ζεις, δεν υπάρχει ελπίς» είναι ο στίχος που δίνει το στίγμα του τραγουδιού. Αλλά τι διαφορετικό λέει τότε από το περίφημο “Finis Graeciae” του Γιανναρά; πού διαφοροποιείται εδώ ο Σαββόπουλος από τον Γιανναρά; Πουθενά. Χώρια που τον Γιανναρά στο κάτω κάτω τον διαβάζουν πολύ λιγότεροι από όσους ακούν Σαββόπουλο. Αλλά και το «Ζήτω η Ελλάδα και καθετί μοναχικό στον τόπο αυτό» πόσο απέχει τελικά από το «ανάδελφον έθνος» του Σαρτζετάκη; Όσο η τέχνη, θα μου πείτε. Είναι όμως πάντα τέχνη; Προσωπικά και πάλι, δύσκολα διακρίνω τον δημιουργό της «Θαλασσογραφίας» στον εύκολο πανηγυριώτικο καλαματιανό-χασαποσέρβικο «Ας κρατήσουν οι χοροί», σταθμό της νεορθόδοξης περιόδου του Σαββόπουλου και σουξέ πια και ύμνο των ημερών. Αλλά το θέμα δεν είναι διόλου αν ένα τραγούδι είναι ενδεχομένως κατώτερο από άλλα. Το θέμα είναι ο ιδεολογικός κατιμάς, το θέμα είναι η «Σύναξις» και των «Ελλήνων οι κοινότητες», που με την ορθοδοξία, λέει, «φτιάχνουν άλλο γαλαξία»!

Έμεινε η ακρισία, που έλεγα. Θα αναφερόμουν σε όσα στήριξε και προώθησε ο Σαββόπουλος ως δισκογραφικός παραγωγός, ή σ’ εκείνη τη σειρά εκπομπών «ΖΗΤΩ το ελληνικό τραγούδι», όταν μας τα σέρβιρε όλα ένα, τη Λίτσα Διαμάντη ή τον Βελλή πλάι στη Γαλάνη, λέγοντας πως αυτό είναι το ελληνικό τραγούδι, και ποιος θα διανοηθεί να κρίνει το καλό και το κακό, αλλά και θα κρίνει πάντως, γιατί υπάρχει και κακό, και άλλα τέτοια! Αυτά θα έγραφα, αλλά με έβγαλε από τον κόπο η εμφάνισή του στη λήξη των Ολυμπιακών. Και όχι, δεν μου φταίει η Βίσση ή ο Ρουβάς, που μπορεί να είχαν κι αυτοί τη θέση τους εκεί. Το πώς με ενδιαφέρει. Και πάλι δεν αναφέρομαι στη φυσική τους παρουσία. Αλλά στο ιδεολόγημα που ο ίδιος ο Σαββόπουλος το έχει υπηρετήσει όσο λίγοι, στο «μία είναι η μουσική», αυτό που πίσω από την τάχα μου πολυτυπία κρύβει τον πιο αφόρητο δογματισμό. Και προάγει τότε τη σύγχυση και την ακρισία.

Όμως, και πάλι ο πληθωρικός Σαββόπουλος ξεφεύγει από όλα αυτά. Και οπωσδήποτε ξεφεύγει το έργο του. Αυτό ας κρατήσουμε τουλάχιστον, όσο δεν υπακούει στους κανόνες της ύστερης, νεορθόδοξης και εντεύθεν αγκιτάτσιας-προπαγάνδας.