Φσθ, βζμ, φχθ, φσπλ, φθρ, γχν, ή Η αφόρητη μουσική

Τα Νέα, 26 Μαΐου 2007

««εἴην, εἱην, ἰοίην, ἱείην, ἠΐην, ποιοίη, ρυοίη [...]: Θα ήτανε σωστή ασέβεια στην ανώτερη καλαισθησία [των αρχαίων] να υποθέσουμε πως μπορούσαν να συνεννοούνται μεταξύ τους λέγοντας ιίι, ιίι, ιίι…» (Ελισαίος Γιανίδης, 1908)

το πλήρες κείμενο

Δεν ξέρω σε ποια άλλη γλώσσα ή σε πόσες άλλες γλώσσες είναι υποχρεωμένος να μιλάει κανείς με διευκρινιστικές σημειώσεις, συγκεκριμένα με ορθογραφικές οδηγίες, για να εκφράσει στοιχειώδη πράγματα.

«Η μουσική και οι μουσικοί» θέλει να πει, αναφερόμενος π.χ. σε σχετική ραδιοφωνική εκπομπή, και χρειάζεται να πει: «Η μουσική με ήτα και οι μουσικοί με όμικρον γιώτα». Ή θέλει να πει «Η κριτική και οι κριτικοί», αναφερόμενος π.χ. σε σχετικό άρθρο με αυτό τον τίτλο, και χρειάζεται να πει: «Η κριτική με ήτα και οι κριτικοί με όμικρον γιώτα».

Ομόηχα υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες, στη δική μας όμως πολύ περισσότερα, εξαιτίας της μακράς ιστορίας της, και για τον επιπλέον λόγο ότι διαφορετικά προφέρουμε σήμερα εμείς, και ιδίως τα διάφορα [i] και [e] και [ο] –κι αυτή πια η πραγματικότητα αποτελεί παρεμπιπτόντως έναν βασικότατο, πρακτικό λόγο για την αδυναμία να υιοθετηθεί π.χ. η φωνητική γραφή ή το λατινικό αλφάβητο. Έχουμε έτσι το περίφημο κι από τα σχολικά αστεία χοίρος και χήρος, και άλλα τέτοια ομόηχα ανάμεσα σε λέξεις λογιότερες και σημερινές, όπως καινός και κενός, ή ανάμεσα σε λέξεις κοινές και σπανιότερες, όπως εξάρτηση-εξάρτυση, μήτρα-μίτρα, όπου είναι μάλλον μηδαμινός ο κίνδυνος να προκληθεί σύγχυση· και υπάρχουν πλείστα όσα ανάμεσα σε λέξεις της τρέχουσας χρήσης, όπως κόλλημα και κώλυμα, λιτός και λυτός, φύλο και φύλλο, ο όρος και το όρος, ψηλή (γυναίκα) και ψιλή (φωνή), όπου όμως και πάλι η νοηματική απόσταση είναι τέτοια, που ελαχιστοποιείται ο κίνδυνος παρανόησης: τα συμφραζόμενα, μολονότι δεν μπορεί να αποτελούν πάντοτε άλλοθι-πασπαρτού, φωτίζουν κατά κανόνα το νόημα.

Όμως οι λέξεις μουσική και μουσικοί, κριτική και κριτικοί, είναι από την ίδια οικογένεια, σαν ζεύγη χρησιμοποιούνται συχνά, και τότε πρέπει κανείς μιλώντας να διευκρινίζει τι λογής [i] είναι αυτό, και συχνά, προσέξτε, να… ζωγραφίζει στον αέρα με το δάχτυλο αυτό το -η ή το -οι!

Ε και, σπουδαίο το πράμα, έχει και την πλάκα του, θα πει κανείς· ναι, είμαστε για γέλια, θα πω εγώ, τουλάχιστον παρακάτω, μια και το θέμα μου, όπως φάνηκε από τον τίτλο, δεν είναι τόσο η αμηχανία και η ιλαρότητα που προκαλείται από τα ομόηχα όσο η κακοφωνία, αυτή την οποία μας κληροδότησε η πλουσιότατη σε ιστορία γλώσσα μας, από τη στιγμή που χάθηκε ο μουσικός τονισμός και η προσωδία, πολύ πάνω από χίλια χρόνια τώρα δηλαδή.

Δεν είναι δα προς θάνατον, μία στις τόσες να μπερδευόμαστε με τα ομόηχα, ή όταν σχηματίζουμε λέξεις κάπως σαν γλωσσοδέτες ή προϊόντα βραδυγλωσσίας, όπως το πολυπολιτισμικός (καλά που δε φτούρησε και η πρόταση να ειπωθεί το μπεστ σέλερ «πολυπώλητο»), μ’ αυτό το polipoli-, άσε τα παλιά ομοφυλόφιλος, ομοφυλοφιλία κτλ. με τα -filofilo- και -filofili- τους. Είναι μια τόση δα αναπηρία, εντέλει, μια αδυναμία, όχι πάντως μεγαλύτερη από άλλες, ουσιαστικότερες, συντακτικές π.χ., που χαρακτηρίζουν άλλες γλώσσες, ακόμα και τα ισχυρότατα αγγλικά και γαλλικά.

Γίνονται όμως σοβαρότερα (ή ιλαρότερα;) τα πράγματα με τους κανονικούς πια γλωσσοδέτες που δημιουργούνται όταν συνδυάζονται σύμφωνα και συμφωνικά συμπλέγματα με «φωνηεντικά γράμματα» που δηλώνουν σύμφωνο (δηλαδή το -υ που συχνά προφέρεται -β ή -φ: αύριο, εύκολο= avrio, efkolo). Και τότε έχουμε, παρακαλώ διαβάστε μεγαλόφωνα:

– να επισπευσθεί= να «επισπεφσθεί»
– θραύσμα, εσπευσμένα= «θράβζμα», «εσπεβζμένα»
– να επιτευχθεί= «επιτεφχθεί»
– ευσπλαχνία= «εφσπλαχνία», και το απαράμιλλο
– ευθραυστότητα= «εφθραφστότητα»!
– Έβαλα και το γχν στον τίτλο, ανύπαρκτο παντελώς στη νεότερη γλώσσα, που το ονειρεύονται όμως ίσως κάποιοι να νεκρανασταίνεται, αφού γράφουν ξάφνου: «σπλάγχνα»: τα διαβάζουν όμως κιόλας έτσι;

Αλλά σάμπως διαβάζονται, προφέρονται ομαλά τα άλλα; Φσθ, βζμ, φχθ, φσπλ, φθρ, φστ! Μόνο σαν τιμωρία θέλω και μπορώ να τα φανταστώ, ειδικά σε λέξεις όπως το επισπευσθεί, με την παρήχηση και του -π, όπου έχουμε στη σειρά π-σπ-φσθ, ή πια το εύθραυστο: φθρ και φστ μαζί, πλάι πλάι, να τα εκφωνούν οι λάτρεις τού (ψευδο!)αρχαίου ήχου, δέκα φορές, ας πούμε, το καθένα στη σειρά: επισπευσθεί, επισπευσθεί, επισπευσθεί…, εύθραυστο, εύθραυστο, εύθραυστο…, χειρότερα κι απ’ τον παπά τον παχύ που ’φαγε παχιά φακή, να τα απαγγέλλουν λοιπόν όσοι εκστασιάζονται μπροστά στη μουσικότητα της αρχαίας ελληνικής.

Άγνοια τάχα; Ή κοροϊδία, άλλη μια φορά;

Είναι δυνατόν, ή έστω νοείται, να αγνοούν στοιχειώδη «μυστικά» της αρχαίας γλώσσας άνθρωποι εγγράμματοι, επιστήμονες, δάσκαλοι και φιλόλογοι ειδικά, ή συγγραφείς, μύστες δηλαδή μεταξύ άλλων του ήχου της γλώσσας; Είναι δυνατόν να αγνοούν πως η αρχαία προφορά δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή, εδώ και αιώνες, αν όχι είκοσι τόσους, από τότε που άρχισε δηλαδή να χάνεται ο μουσικός τονισμός, πάντως σίγουρα εδώ και αιώνες δέκα τόσους, από τότε δηλαδή που επικρατεί οριστικά η ισοχρονία;
Έχω αναφερθεί αρκετές φορές στο θέμα, έχω αφιερώσει και ολόκληρη επιφυλλίδα, με τον τίτλο «Δαρείου και Παρυσάτιδος», αναφερόμενος στο επίσης σχολικό αστείο «Νταρέιοου κάι Παρουσάτιντος γκίγκνονταϊ παΐντες ντούο», που όμως είναι το πλησιέστερο στην αρχαία προφορά, κι έπειτα από εξήμισι σχεδόν χρόνια θα ’θελα να γινόταν να ξαναδημοσίευα αυτούσια την επιφυλλίδα εκείνη, παρά να κάθομαι να εφευρίσκω κάθε φορά καινούριο τρόπο για να ξαναπώ τα ίδια, απέναντι στα ίδια που λέγονται και γράφονται συνέχεια, είτε στην παλιά γνωστή γραμμή του διαλόγου των κουφών, είτε από ειλικρινή, πραγματική άγνοια των νεοτέρων, στην καλύτερη περίπτωση.

Έτσι, μπορεί από άγνοια να λένε οι –πάντως– μουσικοί του συγκροτήματος «Άβατον» ότι χρησιμοποίησαν «αρχαίο κείμενο όχι μόνο για τη νοηματική του αξία, αλλά και για την ακουστική του, για το εύηχο της γλώσσας» (Έψιλον 3.3.02) –ποιο εύηχο, τραβάς τα μαλλιά σου εσύ; ποιο πνεύμα τούς κοινώνησε την αρχαία προφορά; Άγνοια όμως και η σπουδαία δασκάλα του θεάτρου και της μουσικής Μίρκα Γεμετζάκη, σε ωριμότερη ηλικία αυτή, που σε συνέντευξή της (Καθημερινή 14.5.06) οικτίρει τους νέους: «Άτυχοι εσείς οι νέοι. Σας στέρησαν τη μαγεία της γλώσσας. Γράφετε και διαβάζετε χωρίς περισπωμένες…»;

Βρήκε δηλαδή, πνευματιστικώ τω τρόπω, η Μ.Γ. την αρχαία προφορά, ό,τι πλήθος ειδικοί μελετητές και επιστήμονες δε βρήκαν μέσα στους αιώνες, έτσι όπως είχε βρει παλαιότερα και ο Σαββόπουλος με τους παλμογράφους του, ότι μακρά, βραχέα κτλ. υπάρχουν ενδιάθετα στη νεοελληνική φωνή, κι έβγαλε έτσι δηλαδή, όπως ξανάγραφα, άσχετους, αδαείς τους Αλεξανδρινούς, που επινόησαν τόνους και πνεύματα για να αποτυπώσουν ακριβώς αυτό που από τότε κιόλας έμοιαζε να χάνεται οριστικά;

Περί ορέξεως…

Ο καθένας μπορεί να βρίσκει μουσικότατα αυτά τα φσθ, βζμ, φχθ, φσπλ, φθρ, φστ. Αρκεί να μην αυταπατάται και με τη σειρά του εξαπατά ότι αυτή είναι η μουσική της αρχαίας γλώσσας.

Έτσι θέλουμε να τα διαβάζουμε τα αρχαία, θα μου πείτε. Να έχουμε όμως επίγνωση πως έτσι αλλοιώνουμε τον αρχαίο ήχο. Θέλουμε αρχαία; Ας λείπουν τα ανυπόστατα περί μουσικότητας και αρχαίου ήχου, αυτά που προσβάλλουν δηλαδή τον αρχαίο ήχο. Ας λείπουν έτσι και οι δημόσιες λ.χ. αναγνώσεις, σε λέσχες και σε ιερά καταφύγια, ας λείπουν προπαντός οι παραστάσεις αρχαίου δράματος, τάχαμου στο πρωτότυπο, αφού αγνοούμε πώς ακριβώς εκφερόταν το πρωτότυπο, ή ακριβέστερα ξέρουμε πως πάντως δεν εκφερόταν έτσι το πρωτότυπο.

Πιο παλιά είχε ανεβεί η Αντιγόνη ολόκληρη στο πρωτότυπο, ανέβασμα που ήθελε να αναδείξει «το ακουστικό της μήνυμα», «τις συγχορδίες συμφώνων και φωνηέντων»: άγνοια και πάλι; πάντως ύβρις! Και πιο πρόσφατα επανέλαβε το εγχείρημα η Άννα Συνοδινού, με τις Ευμενίδες αυτή. Αλίμονο, «είναι σαν να διαβάζουμε μισή παρτιτούρα», έγραφα τότε. Σαν να παίρνεις μια πάρτα συμφωνικού έργου απ’ όπου διαβάζεται λόγου χάρη μόνο το μέρος των κρουστών και κάποιων σκόρπιων οργάνων, πού και πού κάνα έγχορδο ή πνευστό, και να νομίζεις ότι έχεις και παίζεις το πλήρες αυθεντικό έργο. Μουσική με βρυχηθμούς και συριγμούς, με ροκάνες και γκρανκάσες.

Ύβρις, απέναντι σε εκείνους που τάχα έτσι τους τιμάς. Άλλως καραγκιοζιλίκια.