90. Της γλώσσας τα γυρίσματα

Τα Νέα, 31 Αυγούστου 2002

«Η Κω ή η Κως; Και πώς κάνει στη γενική;» «Αφού είναι η Ηρώ, της Ηρούς, άρα η Κω, της Κους»! Και το θαυμαστικό, δικό μου!

Διάλογος παρά θίν’ αλός, για να πω κι εγώ το αρχαίο μου, καλοκαίρι στην Πάτμο, διάλογος λοιπόν ανάμεσα σε δύο «φιλικά ζευγάρια», όπως λέμε, που μου τον μεταφέρουν το ίδιο βράδυ η Χαρά με τον Μανόλη, δείχνοντάς μου τους δράστες στο πλαϊνό τραπεζάκι του μπαρ. Η συνέχεια, που την καταγράφω εδώ για λόγους δικαιοσύνης, ήταν η εξής: Έπειτα από το θανατηφόρο «της Κους», είπε ένας: «Έχουμε όμως και δύο φιλολόγους στην παρέα». Οπότε η προφανώς φιλόλογος απέρριψε το «Κους» και αποφάνθηκε: «η Κω, της Κως». Αλλά αποκατέστησε ο άλλος φιλόλογος, κι έτσι συνήλθαν και οι φίλοι μου, μαζί και η φίλη μου η Ηλιάνα, η δεκάχρονη κόρη τους, που απ’ την αρχή είχε απορήσει: «μα δεν είναι η Κως, της Κω;»

διαβάστε τη συνέχεια...

Καλοκαιρινές ιστορίες, ή «μία από τα ίδια», θα πείτε, και έτσι είναι: η σελίδα ολοκλήρωσε τον κύκλο της, τριάμισι χρόνια πια, ήδη αρκετές φορές είπε τα ίδια και τα ίδια, κάποτε ήταν αθέλητο μα και αναπόφευκτο, τώρα είναι σκόπιμο, απλώς: Κλείνοντας τη σελίδα αυτή θα ήθελα, μέσα σε μερικά τελευταία, ανακεφαλαιωτικά άρθρα, να σταθώ για λίγο σε κάποια θέματα που όντως υπήρξαν εμμονές της, καθώς χαρακτηρίζουν συγκεκριμένες ιδεολογικές στάσεις απέναντι στη γλώσσα.

Λέω ότι η σελίδα ολοκλήρωσε τον κύκλο της, καθώς δεν φιλοδόξησε ποτέ να συγκροτήσει πλήρες σώμα γραμματικής και συντακτικού: με ελάχιστες εξαιρέσεις για θέματα ορθογραφικά, καταπιάστηκε κυρίως με γλωσσικά φαινόμενα ιδεολογικού χαρακτήρα, και περισσότερο συστηματικά με συντακτικά φαινόμενα, μέσα από εδραιωμένους ή εδραιωνόμενους λόγου χάρη ξενισμούς, φαινόμενα που αφορούν το σύστημα και το μηχανισμό της γλώσσας και παραταύτα ελάχιστη θέση βρίσκουν στον ευκαιριακό ή και συστηματικότερο σχολιασμό γλωσσικών θεμάτων.

Με δεδομένους αυτούς τους στόχους, και αφού εξάντλησα, πιστεύω, όσα φαινόμενα μοιάζει να διεκδικούν μονιμότερη θέση στη σημερινή γλωσσική πραγματικότητα, ξανακοιτάζω προς τα πίσω, για να δω επιτροχάδην μαζί με τους αναγνώστες πόσο ξεπερασμένες μπορεί να φαίνονται ήδη, μέσα σε τριάμισι μόλις χρόνια, ορισμένες επισημάνσεις, πόσο αυτονόητες έγιναν ήδη ορισμένες «παραβατικές» τάσεις –να δούμε εντέλει την κινητικότητα της γλώσσας, της γλώσσας που γελοιοποιεί κάθε φιλόδοξο ρυθμιστή, π.χ. τον γνώριμο της σελίδας Φρύνιχο του 2ου αιώνα μ.Χ., ο οποίος κυνηγούσε λέξεις πάνυ εκφύλους και αηδείς, όπως τον κράββατον αντί για το «ορθό» και μόνο αποδεκτό κατ’ αυτόν σκίμπους.

Αλλά σε τι διαφέρει εντέλει η σελίδα αυτή; Δεν θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί κι αυτή «ρυθμιστική»; Τι σημαίνει όμως ρύθμιση και μη ρύθμιση;

Εδώ πρέπει να σταθούμε άλλη μια φορά στο λαϊκισμό των «αντιρυθμιστών», αυτών που υπόκεινται οι ίδιοι σε χίλιες δυο ρυθμίσεις και σε άλλες τόσες υποβάλλουν τα δικά τους τα γραφτά, ανάγουν όμως σε επιστημονικό φετίχ τη «μη κανονιστική» γραμματική, και ανταμώνουν έτσι τον πλασματικό και απλώς ιδιοτελή πλουραλισμό των άλλων, αυτών που αυτοφενακίζονται πως «γλώσσα είναι όλα, κι όλα δικά μας είναι» –όπου το «όλα» αναφέρεται παγίως στα «δικά τους», που είναι τα γνωστά, αρχαιόπληκτα και μόνο· να σταθούμε λοιπόν και να δούμε ότι η διόρθωση, αν δεν είναι γλωσσική πράξη, είναι οπωσδήποτε κοινωνική: γιατί εννοείται ότι θα το διορθώσεις λόγου χάρη το παιδί σου, όταν σε ρωτήσει, και δεν θα το στείλεις στο σχολείο με αδιόρθωτο τον εκτός της νόρμας τύπο, έκθετο δηλαδή στον έλεγχο του δασκάλου αλλά και των άλλων παιδιών.

Είναι τελείως άλλο το να έχεις συνείδηση ότι δεν υπάρχει «λάθος» στη γλώσσα, ότι το σημερινό «σωστό» με βάση το οποίο κρίνεται το «λάθος» είναι το χτεσινό «λάθος» του προχτεσινού «σωστού», και άλλο το να μη διορθώνεις το «λάθος», όσο ακόμα συνιστά απόκλιση από το εκάστοτε σύστημα κανόνων –γιατί σύστημα κανόνων είναι κάθε φορά η γλώσσα.

Από αυτή την άποψη η σελίδα των Μικρών Γλωσσικών μπορεί δικαίως να χαρακτηριστεί «διορθωτική»· το σημαντικό όμως είναι να μη θεωρηθεί ότι με τα πλήθος παραδείγματα γλωσσικών αποκλίσεων που προσκόμισε αποτυπώνει ολόκληρη την πραγματικότητα, έτσι όπως παρασυρόμαστε συχνά σ’ αυτού του είδους τις επισημάνσεις και τις καταγραφές, που εστιάζουν στο λάθος το οποίο αναζητούν, και συμπεραίνουν τότε ότι όλα λάθος είναι, άρα λεξιπενία, παρακμή, και θάνατος της γλώσσας.

Διότι, ναι, βογκήξαμε λόγου χάρη από τη μόδα «της Σαπφούς» και κόντρα «της Σαπφούς» –για να γυρίσω στη σημερινή αρχή μου με το «Ηρούς και Κους»–, αλλά αυτό πια δεν σημαίνει σώνει και καλά αριθμητική υπεροχή του σχετικού τύπου, ούτε προπάντων ότι κρίθηκε το θέμα και εφεξής θα λέμε όλοι της Σαπφούς, της Ρηνιούς και της Γωγούς!

Παρόλο που το άκουσα με τ’ αφτιά μου μια φορά και το «Γωγούς», ανάμεσα σε δυο κυρίες (τηλεπαράθυρο στο Alter), που αναβάθμισαν έτσι τη φίλη τους τη Γωγώ, ισόθρονη με την αρχαία και ένδοξη Σαπφώ: όταν ξεκινούσα τη σειρά των Μικρών Γλωσσικών με πρώτο άρθρο το «Η οδός Σαπφούς και το σπίτι της Μαρούς» έμοιαζε αυτονόητο πως η αρχαϊκή γενική «της Σαπφούς» δεν θα μπορούσε να επεκταθεί και στα νεότερα και λαϊκότερα ονόματα όπως η Μαρώ και η Γωγώ. Σιγά όμως που δεν θα ψώνιζαν αρχαίο τσίτι οι καλές κυρίες για τη φίλη τους, που είχε απλώς την ατυχία να γεννηθεί κάμποσους αιώνες μετά Χριστόν.* Γι’ αυτό και από την εισαγωγική μου ιστορία με το «Κως - της Κους», στέκομαι σ’ εκείνο το φαρμάκι το «αφού»: «αφού η Ηρώ, της Ηρούς», όπου δηλαδή θεωρείται ξαφνικά αυτονόητο πως η Ηρώ μάς κάνει «της Ηρούς».**

Αυτά ήθελα να κρατήσουμε για την ώρα, σχετικά με την κινητικότητα της γλώσσας, δηλαδή τη σχετικότητα, αυτής και των δικών μας, εμβριθών και μη παρατηρήσεων.


* Αν ήταν να ενημερώνω με τα νεότερα σε -ούς, δεν θα τελειώναμε ποτέ: «η αγνότητα της Γωγούς» διάβασα, υπότιτλο στο Downtown (368, 5-11.12.02) για τη Γωγώ Μαστροκώστα, και ακολούθησε η Γωγώ τού ριάλιτι «The Wall», που κυριάρχησε στις μεσημεριανές κουτσομπολίστικες εκπομπές, αρκετά συχνά με τη γενική σε -ούς· πάντως, μέσα στο παιχνίδι, οι συμπαίκτες της μόνο «Γωγώς» έλεγαν (βλ. επόμενο κεφάλαιο, "Μέσα και έξω από τη γλώσσα").

** Μέσα σε ελάχιστα χρόνια πολλοί χρήστες του τύπου «της Σαπφώς», πλάι στο απολιθωματικό «οδός Σαπφούς», πέρασαν με περισσό ζήλο και θαυμαστή ταχύτητα στη γενίκευση του τύπου σε -ούς (ώστε μονοτυπία αντί για την περίφημη πολυτυπία;), πραγματοποίησαν δηλαδή μια δραστική μορφολογική αλλαγή, την ίδια ώρα που αρνούνται ή αδυνατούν να δεχτούν στοιχειώδεις ορθογραφικές «ρυθμίσεις» οι οποίες μετρούν ήδη ζωή πολλών δεκαετιών (τρένο, εξάλλου), ή διορθώνουν ακόμα και παραδεδομένη ορθογραφία αιώνων (διό, κιόλας= «δι’ ο», «κι όλας»).