Τ' αβγά και τα πασχάλια [ορθογραφικά β]

Τα Νέα, 23 Δεκεμβρίου 2006

Κάθε επιστήμονας προβάλλει εντέλει τη δική του «αλήθεια», και εναπόκειται στον καθένα από μας να ενστερνιστεί την «αλήθεια» του επιστήμονα της εκλογής του.

Περί εκλογής πρόκειται, καμία αμφιβολία ως προς αυτό. Ίδια όπως εκλέγει κανείς τον πολιτικό της προτίμησής του, όπως επιλέγει και ακολουθεί το τάδε φιλοσοφικό, θρησκευτικό κτλ. σύστημα, όπως δέχεται και πιστεύει πως η γη κινείται και όχι ο ήλιος, κι ας βλέπει ακριβώς το αντίθετο. Έτσι επιλέγει και το λεξικό του, για να μείνουμε στο θέμα της ορθογραφίας, όπως το ανοίξαμε στην τελευταία επιφυλλίδα.

διαβάστε τη συνέχεια...

Αφορμή μόνιμη, μια σύγχυση στα ορθογραφικά, που επιτείνεται τα τελευταία χρόνια, και που προσωπικά τη συνδέω άμεσα με την εμφάνιση και τα διδάγματα του λεξικού Μπαμπινιώτη (μαζί όμως και με τις παρασιωπήσεις –του λεξικού και του δημιουργού του). Το έδαφος βεβαίως υπήρχε: αναζήτηση μιας λογιότερης γλωσσικής ταυτότητας, έτσι όπως από τη μεταπολίτευση και δώθε, και ειδικότερα στις αρχές του ’80, πανστρατιά διανοουμένων, με τον δημιουργό του λεξικού σε προωθημένη, αν όχι ηγετική θέση, απαξίωνε συστηματικά τη σημερινή γλώσσα και υπονόμευε το κύρος της.

Στους ώριμους πια καιρούς, το λεξικό πρώτα και η γραμματική έπειτα θεωρήθηκε πως δίνουν το σύνθημα «όπισθεν ολοταχώς», θύματα, από μιαν άποψη, και τα ίδια του περιρρέοντος γλωσσικού λαϊκισμού. Μικρά και μεγάλα «εγκλήματα» διαπράττονται εν ονόματί τους πλην ερήμην τους, αφού τις περισσότερες φορές ίσα που τα ’χουν ξεφυλλίσει οι φλογεροί πιστοί τους –αλλά εδώ η ευθύνη είναι στις παρασιωπήσεις!

Θα παρακάμψω τις ανεκδοτολογικού πλέον χαρακτήρα ορθογραφήσεις που ανθούν, αφότου άνοιξε ακριβώς ο ασκός του Αιόλου: από τον χωρισμό π.χ. σε δύο λέξεις προθετικών εκφράσεων που γράφονται από καιρό (και στον Μπαμπινιώτη) με μία λέξη (απευθείας, εντάξει κτλ.) φτάσαμε να χωρίζονται ακόμα και αρχαίες λέξεις, όπως το διό και το εξαπίνης, ή νεότερες, όπως παρέκει, προσώρας, κατεπείγον («παρ’ έκει»!, «προς ώρας», «κατ’ επείγον»), και πλήθος άλλα, που τα έχω ξανασημειώσει. Ιδού κι ένα νεότερο εύρημά μου: σε φαγάδικο της Σκουφά στον ιδιαίτερα προσεγμένο κατάλογο αναγράφονται και δύο πιάτα που διατίθενται «κατ’ όπιν παραγγελίας»!

Πέρα όμως από τις παρανοήσεις, ας περιοριστούμε στα καθαυτό διδάγματα του λεξικού, στους ανέμους που ήρθε να σπείρει, με μια ορθογραφία η οποία θέλει να παρουσιάζεται πιστή στην [επαν]ετυμολόγηση των λέξεων.

Έγραφα στο περασμένο ότι, ανεξάρτητα εντελώς από την όποια αξία ή ορθότητα των απόψεων Μπαμπινιώτη, σημασία έχουν (α) η συνέπεια του επιστήμονα στις απόψεις και στη μέθοδό του, και μαζί η συνέπεια του χρήστη στην εφαρμογή των διδαγμάτων του επιστήμονα τον οποίο εμπιστεύεται, και (β) ότι δεν νοείται να υιοθετούνται από δημόσιο μέσο οι όποιες απόψεις του όποιου επιστήμονα, όταν αντιβαίνουν την όποια, την «εκάστοτε» επίσημη ορθογραφία –που δεν την καθορίζει κανείς ατομικά, πολύ περισσότερο αυτοσχεδιαστικά, παρά αποτελεί αντικείμενο σχεδιασμού αρμόδιων οργάνων.

Στέκομαι, δειγματοληπτικά οπωσδήποτε, στο σημείο (α), μέσα από μια ενδεικτική ιστορία:

Πάει κοντά χρόνος που έγινε και πάλι λόγος για τη γραφή της λέξης ορθοπεδικός, αυτήν τη φορά σε τηλεοπτικό περιοδικό μεγάλης κυριακάτικης εφημερίδας. Κάποιος αναγνώστης επέκρινε το περιοδικό για τη γραφή με -αι. Του απάντησαν παραθέτοντας Μπαμπινιώτη. Ακολούθησε άλλος αναγνώστης, που υποστήριξε τη γραφή με -ε, αλλά από τον δρόμο της παρετυμολογίας. Τον κατακεραύνωσε –ορθά– ο Μπαμπινιώτης με επιστολή του (που το περιοδικό τη δημοσίευσε φωτογραφικά, σαν να ’ταν κάποιο αυτοκρατορικό χρυσόβουλο), καταλήγοντας όμως πως «Οι λέξεις ορθογραφούνται σύμφωνα με την ετυμολογική τους προέλευση», παρασιωπώντας δηλαδή τη μισή αλήθεια, το κριτήριο της χρήσης. Έστειλα τότε στο περιοδικό την ακόλουθη επιστολή:

«Σχετικά με τη γραφή ορθοπαιδική που ακολουθείτε, επιλέγοντας το Λεξικό Μπαμπινιώτη (ορθοπεδική σε όλα τα νεότερα: Μείζον Τεγόπουλου-Φυτράκη, Κριαρά, Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη), και έπειτα από την επιστολή του καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη (19.2.06), επιτρέψτε μου να επισημάνω τα εξής:

»“Οι λέξεις ορθογραφούνται σύμφωνα με την ετυμολογική τους προέλευση” καταλήγει ο κ. Μπαμπινιώτης.

»Όμως, στο λεξικό του, στο λήμμα τραβώ, για να σταθώ σε ένα μόνο παράδειγμα, αφού τεκμηριώνει την “ετυμολογική προέλευση” από το μεσαιωνικό τραυώ < ταυρώ, σημειώνει: “Σύμφωνα με την ετυμολ. αρχή, η λ. θα έπρεπε να γράφεται τραυώ, αλλά επικράτησε η γρ. τραβώ”.

»Ώστε, Μπαμπινιώτης εναντίον Μπαμπινιώτη;

»Ας είναι. Σημασία έχει αυτό που όλοι ξέρουμε, ότι οι λέξεις δεν ορθογραφούνται πάντοτε “σύμφωνα με την ετυμολογική τους προέλευση”, αφού συχνά πρυτανεύει το κριτήριο της χρήσης. Κι αυτό βεβαίως το ξέρει πρώτος ο κ. Μπαμπινιώτης, και όπως είδαμε το ακολουθεί. Πότε ακριβώς, άγνωστο, αλλά αυτό είναι θέμα δικό του.

»Το δικό μας θέμα, μάλλον το θέμα καθαυτό, είναι πως, όταν γράφουμε από δημόσιο βήμα, δεν νοείται να ακολουθούμε ορθογραφία άλλη από αυτήν που διδάσκεται στο σχολείο. Και εν πάση περιπτώσει, αν κάποιος θεωρεί εγκυρότερες απόψεις άλλες, οφείλει να τις σεβαστεί, να σεβαστεί δηλαδή συνολικά την κατά τεκμήριο ολοκληρωμένη άποψη ενός λεξικογράφου, και όχι άλλα να επιλέγει και άλλα να απορρίπτει (με ποια κριτήρια;).

»Εν προκειμένω δηλαδή, οφείλει να αναδεχτεί ολόκληρο το ορθογραφικό σύστημα του κ. Μπαμπινιώτη: όχι μόνο ορθοπαιδική, αλλά και αγώρι, καλοιακούδα, καρώτο, τσηρώτο και λοιπά».

Το γράμμα μου δεν δημοσιεύτηκε. Θα μπορούσα έτσι να πω πως κάποιοι μάς κοροϊδεύουν. Ας πω όμως ότι μπορεί και να μην έφτασε ποτέ (παρότι ιμέιλ). Και καλά το περιοδικό. Μας κοροϊδεύει ο λεξικογράφος;

Μη γνώτω η δεξιά σου…

Πρόσφατα άρχισε ο νέος κύκλος τού «Ομιλείτε ελληνικά», με την επιστημονική ευθύνη πάντοτε του Γ. Μπαμπινιώτη. Και ζητήθηκε από παίκτη η ετυμολογία της λέξης τσυμπούσι, έτσι, με -υ. Τα ’χασε (και έχασε) ο παίκτης, όταν δόθηκε η «σωστή» απάντηση, ότι προέρχεται από το συμπόσιο, τα ’χασε ακόμα και η παρουσιάστρια με τη γραφή αυτή, προσέφυγαν στον ιθύνοντα νου, και εκείνος είπε πως, αφού (ή: αν) προέρχεται από το συμπόσιο, πρέπει με τη γραφή του να δηλώνει την καταγωγή του. Τι γράφει όμως στο λεξικό του, όπου πάντως το λημματογραφεί με -ι; Ότι το τσιμπούσι αποτελεί αντιδάνειο, έρχεται από το τούρκικο cümbüş, το οποίο κατάγεται «ίσως από το αρχαίο συμπόσιον». Αυτά στην α΄ έκδοση. Στη β΄ έχει απαλειφθεί το δεύτερο αυτό σκέλος, και μένει μόνο η τουρκική προέλευση. Με βάση ποια έκδοση και ποια άποψή του έδωσε την ορθογραφία με -υ τη φορά αυτή ο κ. Μπαμπινιώτης;

Κι εγώ κάθομαι και λέω για τους αναγνώστες-χρήστες, ότι αυτοί δεν διαβάζουν το λεξικό το οποίο υποτίθεται πως ακολουθούν…

Η τρίχα τριχιά; Αρκετές αναθεωρημένες ετυμολογίες, από την α΄ στη β΄ έκδοση, κυρίως από την κατηγορία τών «όλα πατρίδα μας, κι αυτά κι εκείνα», δηλαδή των (δήθεν) αντιδανείων, ετυμολογίες που συμπίπτουν πλέον με το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη το οποίο είχε εκδοθεί στο μεταξύ, δίνει στην ιστοσελίδα του ο Ν. Σαραντάκος (www.sarantakos.com, ενότητα «Λεξικογραφικές σημειώσεις»), στον οποίο παρέπεμψα και την προηγούμενη φορά (μεταφέρω, με την ευκαιρία, το εύστοχο για το θέμα μας, πως «ο εστέτ και ο εστετισμός, εφόσον αντιδάνεια, θα έπρεπε κατά Μπαμπινιώτη να γράφονται αιστέτ και αιστετισμός»).

Εμείς εδώ θα αρκεστούμε στη γενική αρχή, πως όχι, δεν ορθογραφούνται αποκλειστικά με βάση την ετυμολογία τους οι λέξεις, όπως το είδαμε εκτενέστερα (18/2) και με τα «ψαίλνω», «Βασίλεις», «γέρως» και «βαρκάροιδες» του Γ. Ν. Χατζιδάκι, ορθογράφηση αδιανόητη σήμερα, ακόμα και για τον Γ. Μπαμπινιώτη, όπου ισχύει δηλαδή ορθογραφία σε πλείστα όσα ασύμφωνη προς την «ετυμολογική προέλευση».

Παραταύτα, αυτό το έωλο (ή «αίολο», όπως το θέλει) εγχείρημα του εν λόγω λεξικού, μ’ όλες τις εσωτερικές ασυνέπειές του και τις κατ’ έτος περίπου αναθεωρήσεις του, στην εκάστοτε μορφή του, όποιος επέλεξε να το ακολουθεί, ας είναι κι από δημόσιο βήμα, οφείλει να το ακολουθήσει με συνέπεια. Αλλιώς, τι στο καλό, μπορεί και κρίνει ο καθένας μας, ο κάθε γραφιάς ή διορθωτής, και λέει, σωστός ο Μπαμπινιώτης στο «αίολος», όχι όμως στο «αγώρι»;

Αν αίολος λοιπόν, τότε και αγώρι, γλύκυσμα, ξεφτύζω, πλημύρα, ρέβω και σκευρώνω, τσηρώτο, τσήτα, τσύμα, τσυτσυρίζω… Ή τιττυβίζω.

Και επίσης φύσκα. Μέχρι σκασμού.