Ο επιμελητής εκδόσεων και η θεά Τζούνο [για την επιμέλεια εκδόσεων, 1]

Τα Νέα, 17 Μαΐου 2003

Τελικά, τι έκαναν τα μάτια των γυναικών στον Ελύτη: «σκαρδαμύσανε» ή «σκαραδαμύσανε»;

Ο λόγος για έναν στίχο από το πεζολογικό Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου: «ώρες πέρασαν ώσπου, κάποια στιγμή, των γυναικών τα μάτια σκαρδαμύσανε», όπως διόρθωσα στη συγκεντρωτική έκδοση του έργου του ποιητή (Ποίηση, Ίκαρος, Αθήνα 2002), ένα αναντίλεκτο τυπογραφικό σφάλμα, όπως πιστεύω εγώ, μία ηθελημένη παράβαση του ποιητή, όπως πιστεύει ο γνωστός φιλόλογος και κριτικός Αντρέας Μπελεζίνης.

διαβάστε τη συνέχεια...

Χρωστώ χάριτες στον κ. Μπελεζίνη που μου δίνει την ευκαιρία, όχι τόσο να εκθέσω την πεποίθησή μου, αυτήν άλλωστε που με οδήγησε σε σιωπηρή διόρθωση (ενώ δηλώνω ρητά, μέσα στην έκδοση, διορθώσεις ακόμα και ορθογραφικών σφαλμάτων), όσο να παρουσιάσω το πολυσυζητημένο αλλά σχεδόν άγνωστο και απροσδιόριστο επάγγελμα του επιμελητή εκδόσεων.

Θα εκμεταλλευτώ λοιπόν αυτή την ευκαιρία να συστήσω πρώτα το επάγγελμά μου, ένα επάγγελμα κρυμμένο πίσω από το τυπωμένο βιβλίο που κρατούμε στα χέρια μας, ένα επάγγελμα υπεύθυνο ώς έναν μεγάλο βαθμό για το τελικό αποτέλεσμα, και το καλό και το κακό. Και έπειτα, μπορούμε να δούμε συγκεκριμένα το εργαστήρι, την κουζίνα του επιμελητή, μέσα από ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, την έκδοση του Ελύτη, μαζί πια και με το επιμέρους αλλά απολύτως χαρακτηριστικό παράδειγμα του «σκαρδαμύσανε».

Τι είναι λοιπόν αυτός ο «επιμελητής εκδόσεων», τι σόι επάγγελμα είναι αυτό, μαζί με το προγονικό και κάποτε ταυτόσημο «διορθωτής τυπογραφικών δοκιμίων», που γεννά στον άλλο απορία και σ’ εσένα αφόρητη αμηχανία, όταν σε βάζει να σκοντάφτεις στα προκαταρκτικά κιόλας μιας γνωριμίας ή μιας συνάντησης έπειτα από χρόνια. «Και τι δουλειά κάνεις;» είναι η αυτόματη ερώτηση, κι άντε να εξηγήσεις τι είναι «τυπογραφικά δοκίμια» και «διόρθωση» και «επιμέλεια» στη θεια σου στο χωριό, στη γνωριμία του μπαρ και μες στην εκκωφαντική μουσική, στον αστυνομικό που σε σταματάει στο δρόμο για έλεγχο στοιχείων, στον άγνωστο που σε κυνηγάει στο τηλέφωνο γιατί σε μπέρδεψε με συνονόματο δικαστικό επιμελητή («επιμελητή επιδόσεων»;). Άντε να εξηγήσεις, ακόμα χειρότερα, στο ΤΕΒΕ, όπου ασφαλίζεσαι υποχρεωτικά σαν «επιμελητής εκδόσεων» κι αυτοί επιμένουν να γράφουν «Εκδόσεις» και να σε κυνηγάν έπειτα για εκδότη. Ή στην Εφορία, όπου φορολογείσαι τριάντα ολόκληρα χρόνια, και ξαφνικά σε αναγκάζουν περίπου να δηλώσεις μόνο «μεταφραστής», για να ξεμπερδεύεις και να γλιτώσεις, όχι φόρους αλλά παραλογισμό και ανώφελα τρεχάματα. Τι λέω όμως τώρα; Άντε να εξηγήσεις σε ανθρώπους του ίδιου του χώρου «των γραμμάτων», όπως λέγεται, και του βιβλίου, που θεωρούν λόγου χάρη πως επιμελητής είναι ο κομπλεξικός που θέλησε να ανέβει από το ταπεινό σκαλί του διορθωτή δοκιμίων στο ψηλότερο του επιμελητή.

Πώς βγαίνει λοιπόν το βιβλίο; Ή πώς έβγαινε παλιά το βιβλίο; Έπαιρνε παλιά ο εκδότης το χειρόγραφο, αποφάσιζε για το σχήμα του βιβλίου, το είδος και το μέγεθος των τυπογραφικών στοιχείων, δηλαδή των γραμμάτων, στο κυρίως κείμενο, στους τίτλους των κεφαλαίων, των υποκεφαλαίων κτλ., πολλές φορές έκανε κι έναν ορθογραφικό έλεγχο, κάποτε και συντακτικό και μεταφραστικό, και το ’στελνε στον τυπογράφο. Άλλοτε πάλι το ’στελνε κατευθείαν στον τυπογράφο της εμπιστοσύνης του, κι έκανε εκείνος μόνος του το σχεδιασμό της έκδοσης κι έπειτα προχωρούσε στη στοιχειοθεσία του κειμένου. Και το κείμενο πήγαινε στον «διορθωτή τυπογραφικών δοκιμίων». Αυτός διόρθωνε όσα λάθη επισήμαινε, λάθη τυπογραφικά αλλά και λάθη του συγγραφέα –όσα είχαν ξεφύγει από τον ίδιο τον τυπογράφο-στοιχειοθέτη. Λάθη, εννοείται, ορθογραφικά, και αναλόγως, έπειτα, λάθη συντακτικά, σε συνεννόηση με τον εκδότη ή με τον συγγραφέα. Η διαδικασία επαναλαμβανόταν (κατά κανόνα δεύτερη και τρίτη διόρθωση), και το βιβλίο τυπωνόταν έπειτα από την ενυπόγραφη «ετυμηγορία» του διορθωτή: Τυπωθήτω.

Είπα ότι ο τυπογράφος διόρθωνε μόνος του: ο παλιός τυπογράφος βεβαίως, που ήξερε γράμματα και που κυρίως ο ρυθμός της δουλειάς του τού επέτρεπε να παρακολουθεί το κείμενο και να διορθώνει: τον συγγραφέα αλλά κάποτε και τον διορθωτή! Δεν έφευγε δοκίμιο για διόρθωση απ’ τους μάστορες στοιχειοθέτες Αδελφούς Παληβογιάννη κι έπειτα βιβλίο απ’ τους μάστορες τυπογράφους Χρίστο Μανουσαρίδη και Νώντα Ταμπακόπουλο –για να αναφέρω πρόχειρα ορισμένους από αυτούς με τους οποίους συνεργάστηκα εγώ– χωρίς να ’χουν διορθωθεί «αυτομάτως» τα περισσότερα λάθη και χωρίς να ’χουν τουλάχιστον επισημανθεί θέματα αισθητικής του βιβλίου.

Με την αλλαγή στον τρόπο και στο ρυθμό παραγωγής, η δουλειά του εκδότη ως προς τον χαρακτηρισμό του κειμένου άλλοτε πέρασε στον διορθωτή, άλλοτε έμεινε στα χέρια του τυπογράφου, συχνά αφέθηκε στην τύχη. Παράλληλα, οι νέου είδους τυπογράφοι, οι φωτοστοιχειοθέτες για την ακρίβεια κι έπειτα οι χειριστές ειδικών προγραμμάτων σε υπολογιστές, δεν είχαν το χρονικό περιθώριο για διόρθωση, και νομίμως η δουλειά έμεινε αποκλειστικά στα χέρια του διορθωτή.

Με τον καιρό ο διορθωτής που ρητά ανέλαβε το μέρος της δουλειάς του εκδότη ως προς τον σχεδιασμό της έκδοσης και τον έλεγχο του κειμένου ονομάστηκε επιμελητής, επειδή ακριβώς ανέλαβε και τυπικά όλη την επιμέλεια, όλη τη διαδικασία της έκδοσης: ξαναλέω, την επιλογή σχήματος, τυπογραφικών στοιχείων, συχνά και χαρτιού· τον ορθογραφικό έλεγχο του κειμένου πριν παραδοθεί στο τυπογραφείο, αλλά μαζί και τη γενικότερη γλωσσική επιμέλεια του κειμένου, τη διόρθωση δηλαδή και συντακτικών και μεταφραστικών σφαλμάτων· έπειτα, τη γνωστή, «κανονική» διόρθωση των τυπογραφικών σφαλμάτων, μαζί με τη σελιδοποίηση, το «κόψιμο» των σελίδων, και την όλη καλλιτεχνική εμφάνιση του βιβλίου· τέλος, το σχεδιασμό του εξωφύλλου. Αυτά ήταν και είναι η «τυπογραφική επιμέλεια».

Η νεότερη εξέλιξη, και πάλι στον τρόπο παραγωγής, πολλές φορές ξεχωρίζει την «καλλιτεχνική επιμέλεια», ιδίως σε βιβλία με ειδικότερες απαιτήσεις (εικονογραφημένες εκδόσεις, λευκώματα κτλ.), που την αναλαμβάνει γραφίστας, ο οποίος έχει ήδη επιβληθεί στη βιβλιοπαραγωγή, ειδικός πλέον για το εξώφυλλο, καθώς επικράτησε σχεδόν ο τύπος εξωφύλλου με φωτογραφικό ή άλλο εικαστικό υλικό.

Η αταξία, εννοείται, δηλαδή η σύγχυση αρμοδιοτήτων, άρα και ευθυνών, δεν εξέλιπε. Υπάρχει τώρα ο «σκέτος» διορθωτής, που τυπικά είναι υπεύθυνος απλώς για την «πιστή» αναπαραγωγή του χειρογράφου, και που όμως θα ακούσει κάποια στιγμή το γνωστό : «καλά, κι εσύ δεν το ’βλεπες;» Υπάρχει και ο διορθωτής, που, έπειτα από τη στοιχειοθεσία και παρά τις συμβατικές υποχρεώσεις του, ασχολείται, αναγκαστικά κατ’ οικονομίαν, με τη γλωσσική επιμέλεια, και μόνο το τεχνικό μέρος (π.χ. σελιδοποίηση) τον διακρίνει –όχι όμως πάντοτε και εδώ!– από τον επιμελητή –και ο οποίος επίσης θα ακούσει το γνωστό: «καλά, κι εσύ δεν το ’βλεπες;» Και υπάρχει και ο επιμελητής, όπως τον είδαμε, να συγκεντρώνει «επισήμως», «θεσμικά», φιλολογική, τυπογραφική και καλλιτεχνική επιμέλεια, σε δόσεις που κατά περίπτωση αυξομειώνονται.

Σε αυτά τα ασαφή εντέλει όρια πόσο σαφής μπορεί να είναι η ευθύνη και η δικαιοδοσία του επιμελητή; Θα την αποκαταστήσει φερειπείν στην ελληνική της μορφή τη θεά Ήρα ή θα την αφήσει αταύτιστη, με το λατινικό της όνομα Juno, όπως ζητούν πολεμοχαρώς οι αντίθετοι με τη γλωσσική επιμέλεια –για να εκτεθεί τάχα ο μεταφραστής;

Θα συνεχίσουμε.